“Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ‘Υστερη Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από το Γένος και την Εθναρχία στο Έθνος” είναι ο τίτλος του νέου βιβλίου του Μητροπολίτου Αρκαλοχωρίου κ. Ανδρέα Νανάκη που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μπαμπουνάκη (Θεσσαλονίκη)
Στο βιβλίο συντίθεται η προβληματική μελετημάτων του συγγραφέα, η οποία εκφράστηκε την τελευταία δεκαπενταετία με κείμενα πού ξεκινούσαν κατ’ αρχήν από τις πανεπιστημιακές παραδόσεις και προσεγγίζονται, πέρα από τα τυποποιημένα ιστορικά σχήματα των ιδεολογικών επιλογών της νεωτερικότητας του 19ου και 20ου αιώνα, πτυχές από την ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρίσκεται στη δύση της ιστορικής της πορείας, εν μέσῳ κοσμογονικών αλλαγών και ανακατατάξεων.
Παραθέτουμε στη συνέχεια την εισαγωγή του βιβλίου του συγγραφέα Μητροπολίτου Αρκαλοχωρίου:
“Το Οικουμενικό Πατριαρχείο με την Άλωση της Πόλης από τον Μωάμεθ τον Πορθητή το 1453 εισέρχεται σε μία νέα ιστορική περίοδο της μακραίωνης επίγειας πορείας του, εντός των θεσμικών πλαισίων της Οθωμανικής πλέον Αυτοκρατορίας. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν ολοκληρώνει βέβαια ούτε εξαντλεί τον ιστορικό του ρόλο και την οικουμενική του διακονία στο πλαίσιο ενός εγκόσμιου θεσμού, όπου, εν μέσω των ανθρωπίνων περιπετειών, ιστορικές συγκυρίες και περιστάσεις οδηγούν το Πατριαρχείο μας στον 21ο αιώνα.
«Η χάρις του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και η αγάπη του Θεού και Πατρός και η κοινωνία του Αγίου Πνεύματος» διαφυλάττουν για 17 αιώνες και πλέον την πορεία της πρωτόθρονης και πρωτεύθυνης Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως. Το μυστήριο της Εκκλησίας, «της Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας», τελεσιουργήθηκε μέχρι το 1453 για τη σωτηρία, το έλεος, την ενότητα και την ευλογία του πιστού λαού του Θεού, «του σύμπαντος κόσμου», στο θυσιαστήριο της Αγιά-Σοφιάς, όπου κτυπά η καρδιά του ορθόδοξου Γένους, και από το 1601 τελεσιουργείται αδιάκοπα στον πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό του Αγίου μεγαλομάρτυρα Γεωργίου.
Η συνεχιζόμενη για τρίτη δεκαετία, Θείω βουλήματι, ιστορική και ρηξικέλευθη διακονία στον Οικουμενικό Θρόνο, του δυναμικού και πρωτοπόρου Πατριάρχου μας Βαρθολομαίου, εκφράζει τη μέριμνα και την αγάπη του Τριαδικού Θεού προς το καθαγιασμένο υπό των αιώνων θυσιαστήριο του Ιερού της Ορθοδοξίας Κέντρου, «όπου αι πλάκες της Διαθήκης του Μωϋσέως και η Σκηνή του Μαρτυρίου και η Αγία Τράπεζα της Χάριτος από αιώνων εκπέμπουν φως αληθείας, φως σταυρού, φως Αναστάσεως».
Οι σελίδες του ανά χείρας βιβλίου, με τα δημοσιευόμενα κείμενα, συνθέτουν πτυχές από την ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου στους ύστερους χρόνους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πιό συγκεκριμένα μεταξύ 19ου και 20ου αιώνα, κυρίως μετά την Επανάσταση του 1821 και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η τότε νέα τάξη πραγμάτων, με τις αντιπαλότητες και τους εθνικούς πολέμους, επέφερε την ολοκληρωτική αναδόμηση στον βαλκανικό και μικρασιατικό κόσμο, εν μέσω των εθνοκαθάρσεων και των εθνοκτονιών του 19ου και 20ου αιώνα. Η εποχή που καλύπτει τη θεματολογία αυτού του βιβλίου δεν είναι η πλέον οδυνηρή ή τραγική στη μακρόχρονη πορεία του Γένους μας, της Ρωμιοσύνης, του Ελληνισμού, με τις πολύμορφες περιπέτειές του μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η ανακύψασα και διαμορφωθείσα σε συντομότατο χρονικό διάστημα, περί τα δέκα πέντε περίπου χρόνια ως το 1923, πραγματικότητα του σύγχρονου εθνικού τουρκικού κράτους, υπήρξε ιδίως στις δεκαετίες που ακολούθησαν τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, η πλέον επώδυνη για τον Ελληνισμό της Κωνσταντινούπολεως, της Ίμβρου, της Τενέδου, σε σχέση πάντοτε με τα προηγηθέντα τον 19ο αιώνα μεταξύ του χριστιανικού πληθυσμού, ελληνόφωνου, κυρίως αλλά και αλλόγλωσσου, του βαλκανικού και μικρασιατικού χώρου και των μουσουλμάνων.
Οι περί τα Τανζιμάτ και τις μεταρρυθμίσεις δεκαετίες στα μέσα του 19ου αιώνα, με τους Γενικούς και ποικίλους άλλους κανονισμούς, διοργανισμούς και καταστατικά συλλόγων συνθέτουν τις ζωντανές ανταύγειες του πολύχρωμου μωσαικού κόσμου της εθναρχίας. Ελληνόφωνοι, βλαχόφωνοι, σλαβόφωνοι, αρβανιτόφωνοι και τουρκόφωνοι ορθόδοξοι χριστιανοί, ποίμνιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου και υπήκοοι του Σουλτάνου, σε συνεργασία με τους μουσουλμάνους, τους Εβραίους, τους Αρμένηδες ανασκουμπώνονται, για να αναδιαρθρώσουν τις δομές του διοικητικού τους συστήματος, να το διασώσουν και να διασωθούν.
Οι φανατικοί μουσουλμάνοι με τη σαρία αντιδρούν με απολυτότητα σε κάθε συλλογική μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Η σφαγή των προξένων της Θεσσαλονίκης το 1876 και η σφαγή του Ηρακλείου το 1898 δυναμιτίζουν, με τη στενόμυαλη και άκρως περιοριστική προσκόλληση στο γράμμα του ισλαμικού νόμου, κάθε μεταρρυθμιστική προσπάθεια των Τανζιμάτ. Τα εθνικά κέντρα Αθήνα, Βελιγράδι, Σόφια, από τη μεριά τους, στα πλαίσια του αλυτρωτισμού και της εθνικής ολοκλήρωσης στοχεύουν και επιτυγχάνουν, μέσα από την παντοδυναμία και τον μεσσιανισμό της εθνικής ιδεολογίας, τον διαμελισμό της αυτοκρατορίας. Τα Τίρανα με το Βουκουρέστι θα ακολουθήσουν.
Στο βιβλίο συνθέτεται η προβληματική μελετημάτων μου, η οποία εκφράστηκε την τελευταία δεκαπενταετία με κείμενα που ξεκινούσαν κατ’ αρχήν από τις πανεπιστημιακές παραδόσεις. Προσεγγίζει, με ελάχιστες επαναλήψεις, πέρα από τα τυποποιημένα ιστορικά σχήματα των ιδεολογικών επιλογών της νεωτερικότητας του 19ου και 20ου αιώνα, πτυχές από την ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρίσκεται στη δύση της ιστορικής της πορείας, εν μέσω κοσμογονικών αλλαγών και ανακατατάξεων.
Θερμότατες ευχαριστίες οφείλω στον διδάκτορά μας κ. Αθανάσιο Σωτ. Τζιερτζή, ο οποίος με περισσή φιλοτιμία, διακονία και αγάπη επιμελήθηκε την έκδοση και αυτού του βιβλίου.
