ΕΚΘΕΣΗ ΣΤΗΝ GETTY VILLA (ΛΟΣ ΑΝΤΖΕΛΕΣ)
Μετάφραση από τον Ιωάννη Σκόρδα
The Fur-Cloaked Prophet: Elijah and the “City of Beavers”
Ζωγραφισμένος σε εικόνισμα, πριν από 800 χρόνια στην Καστοριά, ο προφήτης Ηλίας είναι συνδεδεμένος με την ελληνική πόλη ως ο ιερός προστάτης της βιοτεχνίας της γούνας.
Στην Καστοριά, μια μικρή πόλη στη βόρεια Ελλάδα, ένα επιβλητικό εικόνισμα του προφήτη Ηλία ζωγραφίστηκε για παράκληση και προσευχή, στο τέλος του δωδέκατου αιώνα. Η εικόνα πιθανόν να ήταν τοποθετημένη στο τέμπλο κάποιας από τους πολλούς ναούς της πόλης. Στη θέση αυτή του τέμπλου, ο Ηλίας ήταν προσιτός στο πλήρωμα της εκκλησίας, ως μεσολαβητής στην επικοινωνία των πιστών με τον Θεό. Η πίσω πλευρά του εικονίσματος είναι ζωγραφισμένη με μια εικόνα που ήταν ορατή μόνο από τον κλήρο: ένας φυλλωτός σταυρός πλαισιωμένος από συντετμημένες λέξεις, θυμίζοντας βιβλικά και λειτουργικά κείμενα.
Αυτή πλευρά του εικονίσματος χαρακτηρίζεται από την συντομογραφία λέξεων, αρκτικογράμματα εκκλησιαστικών λέξεων και κειμένων. Μία από αυτές τις φράσεις, «Το φως του Χριστού, κλπ.» την αναφωνεί ο ιερέας κατά την Προηγιασμένη Λειτουργία, επίσης αυτό συμβαίνει και με άλλα αρκτικογράμματα που επικονίζονται στο πετραχήλι, που φοριόταν γύρω από το λαιμό καλύπτοντας το στήθος.
Ι(ησοῦ)Σ Χ(ριστὸ)Σ Ν(ι)Κ(ᾷ)
– Ιησούς Χριστός Νικά
Φ(ῶς) Χ(ριστοῦ) Φ(αίνει) Π(ᾶσιν) – Το φως του Χριστού τους φωτίζει όλους
CT(αυρῇ) CT(αυρωθεὶς)
Δ(όξα) Π(ατρός) – Εσταυρωμένος στο Σταυρό είσαι η δόξα του Θεού
(Χ)ριστὸς (Χ)ριστιανοῖς (Χ)αρίζει (Χ)άριν – Ο Χριστός συγχωρεί τους Xριστιανούς
Πολλές πτυχές του εικονίσματος του Ηλία – το σκούρο μπλε φόντο, τα παραστατικά ενδύματα, και το λαμπρό κίτρινο φωτοστέφανο – έχουν επιδιορθωθεί από τότε που δημιουργήθηκε για πρώτη φορά. Παρ’ ό-λα αυτά, η ατομικότητα του Ηλία είναι ολοφάνερη. Το ότι είναι απεριποίητος και η ασκητική εμφάνισή του, μαρτυρά ότι πέρασε αρκετό καιρό στην έρημο. Επίσης φοράει τον χαρακτηριστικό πρόβειο μανδύα του, τον οποίο ο μαθητής του, Ελισσαίος, λέγεται ότι τον άρπαξε απεγνωσμένα, όταν ο προφήτης ανελήφθη στους Ουρανούς.
Πότε φτιάχτηκε η εικόνα;
Αν και δεν γνωρίζουμε σε ποιον ναό στεγάστηκε αρχικά το εικόνισμα, παρ’ αυτά ξέρουμε πότε δημιουργήθηκε. Μπορεί να χρονολογηθεί μεταξύ 1180 και 1200 συγκρινόμενο με άλλα επιβλητικά έργα που έγιναν γύρω από εκείνη την εποχή σε διάφορες εκκλησίες της Καστοριάς, συμπεριλαμβανομένων του Αγίου Νικολάου του Κασνίτζη, των Αγίων Αναργύρων και του Αγίου Στεφάνου. Το εικόνισμα του Ηλία φέρει παρόμοια γνωρίσματα με την εικόνα του Παντοκράτορα Χριστού (που σήμερα βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς) από γειτονικό χωριό, το Κάτω Περιβόλι.
Η ημερομηνία αυτή υποστηρίζεται επίσης και από τα καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά του εικονίσματος: η εντυπωσιακή, συγκινητική έκφραση του Ηλία (επιτυγχάνεται σχεδόν εξ ολοκλήρου μέσω του έντονου βλέμματός του και των ρυτίδων στο μέτωπο του), η χρήση του απαλού κόκκινου για να τονίσει τα βασικά χαρακτηριστικά του και οι έντονες ραβδώσεις των μαλλιών του, αποτελούν όλα τυπικά γνωρίσματα της βυζαντινής τέχνης, αυτής της περιόδου.
Το βυζαντινό εμπόριο γούνας
Γιατί ο Ηλίας επιλέχτηκε ως θέμα λατρείας της ζωγραφικής σ’ αυτόν τον τόπο και χρόνο; Στην Καστοριά, ο προφήτης εκπροσωπείται σε εκκλησιαστικά έργα ζωγραφικής και σε εικόνες μεγάλης κλίμακας που προορίζονται για χρήση στις εκκλησίες. Επιπροσθέτως ένα δεύτερο εικόνισμα από την Καστοριά της έκθεσης «Ουρανός και Γη: η τέχνη του Βυζαντίου μέσα από τις ελληνικές συλλογές», είναι ένα εικόνισμα δύο όψεων του Ηλία, που επίσης χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα.
Για να καταλάβουμε γιατί ο Ηλίας ήταν τόσο δημοφιλής στην Καστοριά, πρέπει να δούμε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον: την πόλη για την οποία ζωγραφίστηκε, και σε μεγαλύτερη κλίμακα, την Μεσόγειο. Αν και ορισμένοι υποστηρίζουν ότι το όνομα «Καστοριά» αναφέρεται στο μυθολογικό ήρωα Κάστορα, μια άλλη σκέψη ίσως είναι πιο συναρπαστική: στα ελληνικά, Καστοριά σημαίνει «πολιτεία καστόρων». Στην πραγματικότητα, το εμπόριο γούνας κάστορα έγινε ο στυλοβάτης της εμπορικής ζωής αυτής της πόλης.
Κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, τα δέρματα ζώων εξακολουθούσαν να συνδέονται με τις γούνινες ενδυμασίες των βαρβάρων και ως εκ τούτου δεν μπορούσε να θεωρηθεί επιθυμητό είδος πολυτελείας. Η τάση αυτή συνεχίστηκε στο Βυζάντιο, ως τα μέσα του 9ου και 10ου αιώνα, όπου το εμπόριο γούνας άνθισε στον ισλαμικό κόσμο. Μέχρι τη στιγμή που το εικόνισμα του Ηλία ζωγραφίστηκε, υπήρχαν αναφορές για την εμφάνιση πολύτιμων γουνών ολοένα και περισσότερο στους ελίτ-τους βυζαντινούς αριστοκράτες, που όπως φαίνεται, είχαν αρχίσει να βλέπουν το όφελος και την ομορφιά αυτών των «βάρβαρων» ενδυμάτων.
Επίσης γύρω στο 1200, η Καστοριά μνημονεύεται σε χρυσόβουλο σφραγισμένο από τους Ενετούς. Οι έμποροι από την Γαληνότατη κυριάρχησαν στο μεσογειακό εμπόριο, ιδιαίτερα στο εμπόριο γούνας. Αν και η μνεία στην Καστοριά δεν αποδεικνύει ότι η πόλη συμμετείχε στο εμπόριο γούνας, παρ’ όλα αυτά αναφερόταν για την εμπορική της σημασία.
Πολιούχος των γουνοποιών
Η είσοδος της Καστοριάς στο εμπόριο γούνας δεν επιβεβαιώνεται από τις γραπτές πηγές μέχρι τον 15ο αιώνα, αλλά είναι πιθανό ότι η πόλη είχε εμπλακεί από προγενέστερη περίοδο. Σε κάποιο σημείο στην ιστορία της Καστοριάς, ο προφήτης Ηλίας ήρθε να γίνει γνωστός ως ο προστάτης των γουναράδων. Στα τέλη του 12ου αιώνα, στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Κασνίτζη, ο προφήτης κατέχει εξέχουσα θέση μαζί με την εικόνα του κτήτορα της εκκλησίας. Οι στιλιστικοί παραλληλισμοί μεταξύ των τοιχογραφιών της εκκλησίας και του εικονίσματος του Ηλία είναι εντυπωσιακοί.
Αυτό όμως που είναι ακόμη πιο εντυπωσιακό, είναι πως τα εξαιρετικά χαρακτηριστικά του Ηλία, χρησιμοποιούνται στη διακόσμηση του ναού. Ο Νικηφόρος Κασνίτζης, κτήτορας της εκκλησίας, απεικονίζεται ακριβώς πάνω από την κεντρική είσοδο του νάρθηκα, με τη σύζυγό του Άννα δίπλα του. Δίπλα στην Άννα καταγράφεται ο Ελισσαίος, μαθητής του Ηλία, και δίπλα στο δωρητή βρίσκεται ο ίδιος ο Ηλίας. Έχοντας δίπλα τους οι κτήτορες της εκκλησίας, τον Ηλία και τον μαθητή του, δεν θα μπορούσε να ήταν τυχαία με μια τέτοια εμφανή διαρρύθμιση. Και μάλιστα, καθώς οι απεικονίσεις γούνας και η γούνα ως ένδυμα, αρχίζουν να εμφανίζονται μόνο τον 13ο αιώνα, ο Νικηφόρος απεικονίζεται φορώντας ένα γούνινο καπέλο.
Είναι πιθανό ότι η Καστοριά λόγω της ευνοϊκής τοποθεσίας της στο ενδιάμεσο των μεγάλων των μεγάλων εμπορικών δρόμων Ανατολής-Δύσης (συμπεριλαμβανομένης και τμήμα της Εγνατίας οδού), να «σαγηνεύτηκε» στο αυξανόμενο εμπόριο γούνας από παλιά. Η Καστοριά, όχι μόνο έχει παραμείνει ένας σημαντικός τόπος επεξεργασίας και εξαγωγής γούνας και γούνινων ενδυμάτων στις μέρες μας, αλλά διατηρεί διαρκώς τον προφήτη Ηλία ως προστάτης της βιοτεχνίας της.
Σήμερα, ο Σύνδεσμος Γουνοποιών Καστοριάς ονομάζεται «Ο προφήτης Ηλίας». Ο σύνδεσμος ισχυρίζεται ότι η πόλη άρχισε να επεξεργάζεται γούνες γύρω στον 13ο αιώνα. Οκτακόσια χρόνια αργότερα, η Διεθνής Έκθεση Γούνας Καστοριάς, πραγματοποιείται κάθε χρόνο στις αρχές Μαΐου. Είναι δελεαστικό να σκεφτεί κανείς ότι όσοι γουναράδες της Καστοριάς εκκλησιάζονται, πρώτα τιμούν το εικόνισμα του Ηλία, οι οποίοι ζητούν την ευλογία του προφήτη, για μια βιοτεχνία που αναπτύσσεται ακόμη και στις μέρες μας.
