Του Σεβ. Μητροπολίτου Καστορίας κ.κ. Σεραφείμ
Η μνήμη του Αγίου ενδόξου Ιερομάρτυρος Χαραλάμπους του θαυματουργού, του οποίου η πάντιμος κάρα φυλάσσεται ως δώρον ουράνιον και θησαυρός πολύτιμος «υπέρ χρυσίον και τοπάζιον» στην Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου Μετεώρων, μας παρέχει μία ἐξαιρετική ευκαιρία να ανατρέξουμε στα πολύτιμα συγγράμματα των θεοφόρων Πατέρων και απλανών διδασκάλων της πίστεώς μας, προκειμένου να πληροφορηθούμε για την παρουσία των ιερών λειψάνων στην Oρθόδοξη Εκκλησία μας.
Μάλιστα, στα έντυπα Μηναία, η Ακολουθία του Αγίου Χαραλάμπους, η οποία είναι ποίημα του Γεωργίου Χρυσογόνου του Τραπεζουντίου 1, αναφέρεται κυρίως στην παρουσία της τιμίας κάρας του Αγίου Χαραλάμπους η οποία βρύει «τα των ιάσεων ρείθρα εκδιώκουσα την λοιμικήν νόσον της πανώλους». Ψάλλει δε χαρακτηριστικά ο ιερός υμνογράφος : «Αβρύνεται σήμερον Ελλάς, πάσα η χριστεπώνυμος· κάραν την σην γαρ εκτήσατο, ως κρήνην βρύουσαν, ιαμάτων ρείθρα, και πλούτον αδάπανον, και χάριν κενουμένην μηδέποτε, νόσους τ’ ελαύνουσαν, λοιμικήν τε την πολύφθορον, εξ ανθρώπων των μακαριζόντων σε» 2.
Α. Τι είναι τα Ιερά Λείψανα των Αγίων μας;
Είναι μια μεγάλη ευλογία κι ένα ουράνιο δώρο που χάρισε ο Θεός στο ανθρώπινο γένος. Όπως οι Άγιοι έδωσαν στο Θεό την ψυχή τους προκειμένου να γίνει κατοικητήριο του Παναγίου Πνεύματος, αλλά και το σώμα τους εν συνεχεία ώστε να γίνει και αυτό «ναός του εν υμίν Αγίου Πνεύματος»3 , έτσι και ο Θεός χαρίζει στον περιούσιο λαό Του ως ενίσχυση και μέγιστη παρηγορία τα σώματα των Αγίων για να διεγείρουν το φρόνημα του ανθρώπου, ώστε αγαπητικά να στρέφεται προς το Θεό και να μιμείται τις μορφές των Αγίων. Λέγει χαρακτηριστικά ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος στο λόγο του στον μακάριο Βαβύλα, Επίσκοπο Αντιοχείας : «Μετά τη δύναμη του θείου λόγου, τη δεύτερη θέση έχουν οι τάφοι των αγίων στο να διεγείρουν σε ίσο ζήλο προς αυτούς τις ψυχές εκείνων που τους βλέπουν… Έπειτα αυτός που δέχεται την επίδραση, φεύγει από εκεί γεμάτος από μεγάλο ζήλο και μεταμορφωμένος εσωτερικά σε άλλο άνθρωπο… Πολλές φορές η θέα μόνον ενός ενδύματος αυτών που έφυγαν απ’ αυτόν τον κόσμο και η ανάμνηση ενός λόγου τους, είναι ικανά να διεγείρουν την ψυχή και να ξυπνήσουν το μνημονικό, που έχει απορροφηθεί από άλλες έννοιες»4 .
Πλέκοντας, ακόμη, το εγκώμιο στον Άγιο Μάρτυρα Ιουλιανό συμπληρώνει πως τα Λείψανα των Αγίων είναι θησαυρός μυρίων αγαθών για τον άνθρωπο : «…μας έδωσε αυτήν την αγία κιβωτό, το σώμα του μάρτυρα, και αυτήν την έχομε μέχρι τη σημερινή ημέρα ως θησαυρό μυρίων αγαθών… Εάν κάποιος βλέποντας αιματοβαμμένα όπλα αγωνιστή… κι αν ακόμα είναι ο νωθρότερος από όλους, αμέσως κυριεύεται από ενθουσιασμό και γίνεται θερμότερος και ορμά προς τον πόλεμο… Γι’ αυτό μας εμπιστεύτηκε ο Θεός τα σώματα των αγίων μέχρι τον καιρό της αναστάσεως, για να έχομε αφορμή μεγίστης αρετής»5 . Αναφερόμενος, επίσης, στη θαυματουργική και ιαματική δύναμη των χαριτοβρύτων Ιερών Λειψάνων και στη μεγάλη ευλογία που παρέχουν σ’ εκείνους που με ευλάβεια και πίστη προστρέχουν στην πρεσβεία των Αγίων, λέγει χαρακτηριστικά : «Πόσοι λοιπόν, από τότε που φυτεύτηκε το σώμα αυτό (του Αγίου Μάρτυρος Ιουλιανού) στη γη, τρύγησαν άπειρες θεραπείες από την αγία αυτή λειψανοθήκη και δεν τελείωσε ο καρπός… Και δεν κάνει μόνο θαύματα, αλλά μας πείθει και να φιλοσοφούμε. Διότι, αν είσαι πλούσιος και μεγαλοφρονείς και έχεις την ψυχή σου φλογισμένη και ταραγμένη, ερχόμενος εδώ και βλέποντας τον μάρτυρα, και αναλογισάμενος τη διαφορά μεταξύ του δικού σου πλούτου και της περιουσίας αυτού, θα μειώσεις αμέσως την υπερηφάνεια και, αποβάλλοντας τη φλεγμονή, θα φύγεις έχοντας πολλή υγεία στην ψυχή σου. Αν πάλι νομίζεις ότι είσαι φτωχός και καταφρονημένος, ερχόμενος εδώ και βλέποντας τον πλούτο του μάρτυρα, αφού καταγελάσεις τα υλικά χρήματα, θα φύγεις από εδώ έτσι γεμάτος από φιλοσοφία, είτε σου έχουν συμβεί βλάβες, είτε ζημιές, είτε άλλα πλήγματα, και διαπιστώνοντας ότι ποτέ δεν έπαθες τόσα πολλά, όσα αυτός ο άγιος μάρτυρας, θα λάβεις μεγάλη παρηγοριά από εδώ»6 .
Β. Γιατί τιμούμε τα Ιερά Λείψανα;
Οι θεοφόροι Πατέρες της Εκκλησίας με την αγιοπνευματική τους εμπειρία μάς παρέδωσαν ότι η άκτιστη ενέργεια του Θεού δεν αγιάζει μόνο τις ψυχές των φίλων του Θεού, αλλά συγχρόνως και τα σώματά τους. Γι’ αυτό και θαυματουργούν, εκδιώκουν δαιμόνια και χαρίζουν ευλογία πνευματική και χάρη πολλή. Πολλά μάλιστα παραμένουν και άφθαρτα, όπως του Αγίου Γερασίμου, του Αγίου Διονυσίου, του Αγίου Ιωάννου του Ρώσου, του Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου και τόσων άλλων Αγίων της πίστεώς μας. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης μας αναφέρει χαρακτηριστικά στο περίφημο βιβλίο του «Εορτοδρόμιο», «η άπαξ ενοικήσασα εις τα σώματα αυτών χάρις του Αγίου Πνεύματος δεν χωρίζεται από αυτά μετά θάνατον, αλλά μένει μετ΄αυτών· όθεν τας μεν ψυχάς των Αγίων ποιεί μακαρίας εν Ουρανοίς· τα δε σώματα αυτών αποδεικνύει πηγήν ευωδίας και θαυμάτων παραδόξων και ιαμάτων· και καθώς η χάρις είναι ζωοποιός, ούτω ζωοποιά και τα λείψανα των Αγίων αποτελεί»7 .
Πολλά αγιογραφικά χωρία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης αναφέρονται στην τιμή των Αγίων Λειψάνων :
1. και έλαβε Μωυσής τα οστά Ιωσήφ μεθ᾿ εαυτού· όρκω γαρ ώρκισε τους υιούς Ισραήλ λέγων· επισκοπή επισκέψεται υμάς Κύριος και συνανοίσετέ μου τα οστά εντεύθεν μεθ᾿ υμών 8.
2. και απέθανεν Ελισαιέ, και έθαψαν αυτόν. και μονόζωνοι Μωάβ ήλθον εν τη γη ελθόντος του ενιαυτού· και εγένετο αυτών θαπτόντων τον άνδρα, και ιδού είδον τον μονόζωνον και έρριψαν τον άνδρα εν τω τάφω Ελισαιέ, και επορεύθη και ήψατο των οστέων Ελισαιέ και έζησε και ανέστη επί τους πόδας αυτού 9.
3. Και ιδού γυνή, αιμορροούσα δώδεκα έτη, προσελθούσα όπισθεν ήψατο του κρασπέδου του ιματίου αυτού· έλεγε γαρ εν εαυτή, εάν μόνον άψωμαι του ιματίου αυτού, σωθήσομαι. ο δε Ιησούς επιστραφείς και ιδών αυτήν είπε· θάρσει, θύγατερ· η πίστις σου σέσωκέ σε. και εσώθη η γυνή από της ώρας εκείνης 10.
4. Δυνάμεις τε ου τας τυχούσας εποίει ο Θεός διά των χειρών Παύλου, ώστε και επί τους ασθενούντας επιφέρεσθαι από του χρωτός αυτού σουδάρια ή σιμικίνθια και απαλλάσσεσθαι απ᾿ αυτών τας νόσους, τα τε πνεύματα τα πονηρά εξέρχεσθαι απ᾿ αυτών 11.
«Σύμφωνα με την πίστη της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, η Θεία χάρη μεταδίδεται σε καθετί που βρίσκεται σε επαφή με τους Αγίους. «Ακόμη και τα ενδύματα των αγίων είναι σεβαστά σε όλη την κτίση», αναφέρει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος και μνημονεύει τη μηλωτή του Ηλία, τα υποδήματα των τριών παίδων, που κατανίκησαν τη φωτιά, τη ράβδο του Μωϋσή που έκανε τόσα θαύματα, τα ενδύματα του Παύλου, τη σκιά του Πέτρου κ.ά.
Ο άγιος Βασίλειος μας πληροφορεί πως το τίμιο λείψανο της αγίας Ιουλίττας αγιάζει την πόλη και όσους προσέρχονται στον ναό, «η δε γη, η όποια με την εκδημία της μακάριας εδέχθη τας ευλογίας, ανέβλυσεν από τα σπλάγχνα της άγιασμα» που είναι «εις τους υγιείς φυλακτήριον και χορηγία τέρψεως» και στους άρρωστους «παρηγοριά».»12
Χαρακτηριστικός είναι ο λόγος του μεγάλου αυτού Καππαδόκου Ιεράρχου στους Αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες : «Ποίος κορεσμός θα ημπορούσε να υπάρξει από την μνήμην των μαρτύρων δι’ αυτόν ο οποίος αγαπά τους μάρτυρας; Διότι η τιμή προς τους ανδρείους από μέρους των συνδούλων των αποδεικνύει την εύνοιαν προς τον κοινόν Κύριον. Είναι άλλωστε ολοφάνερο ότι αυτός ο οποίος παραδέχεται τους γενναίους άνδρας δε θα υστερήσει κατά την μίμησιν, όταν ευρεθή εις παρομοίας περιστάσεις. Να μακαρίσεις αληθινά αυτόν που εμαρτύρησε, δια να γίνεις μάρτυς κατά την διάθεσιν και θα καταλήξεις να αξιωθείς τους ιδίους μισθούς με εκείνους, χωρίς να διωχθείς, χωρίς να καείς εις την φωτιάν, χωρίς να μαστιγωθείς. Ημείς δε δεν πρόκειται να θαυμάσωμεν ένα, ούτε μόνο δύο, ούτε ο αρθμός των μακαριζομένων φθάνει μέχρι του αριθμού του δέκα. Αλλά σαράντα άνδρες, που ωσάν να είχαν μίαν ψυχήν εις ξεχωριστά σώματα, με μίαν σύμπνοιαν και ομόνοιαν της πίστεως, μίαν επέδειξαν και την καρτερίαν εις τα βάσανα και την αντίστασιν χάριν της αληθείας. Όλοι υπήρξαν ένας και ένας ίσοι εις την διάθεσιν και ίσοι εις τον αγώνα. Δια τούτο και με την ιδίαν τιμήν κατηξιώθησαν να λάβουν τα στεφάνια της δόξης. Ποίος λόγος θα ημπορούσε να περιγράψει την αξίαν των; Δε θα επαρκούσαν ούτε σαράντα γλώσσαι να εξυμνήσουν την αρετήν τόσο μεγάλων ανδρών. Και όμως, κι αν ακόμη ήταν ένας ο τιμώμενος, θα εξαρκούσε να νικήσει την δύναμιν των λόγων μου, πολύ δε περισσότερο τώρα που είναι τόσο μεγάλο πλήθος, στρατιωτική φάλαγγα, παράταξις δυσκολοκαταγώνιστος, εξίσου ανίκητος εις τους πολέμους και άφθαστος εις τους επαίνους» 13.
Γράφει ακόμη ο θαυματοβρύτης Άγιος Νεκτάριος στη μελέτη του περί των Αγίων του Θεού :
«Τα τίμια των αγίων Μαρτύρων λείψανα θεωρούμενα παρά των χριστιανικών κοινοτήτων τιμιότερα λίθων πολυτελών κατετίθεντο εντός των Ιερών Ναών και εξησφαλίζοντο ως θησαυρός πολύτιμος· κατά δε την επέτειον μνήμην της αθλήσεως αυτών οι πιστοί ήγον εορτήν και πανήγυριν εις τιμήν του αθλητού και Μάρτυρος του Κυρίου, ανεγινώσκοντο τα άθλα των μαρτύρων, λόγοι δε πανηγυρικοί και εγκωμιαστικοί εξεφωνούντο παρά των εκκλησιαστικών ρητόρων των χριστιανικών κοινοτήτων.
Πολλάκις επί των τάφων των μαρτύρων ηγείροντο Ιεροί Ναοί Μαρτύρια καλούμενοι, οις εδίδετο το όνομα του Μάρτυρος προς τιμήν αυτού· κατά δε την επέτειον της εορτής Μάρτυρος συνέτρεχαν πάντες οι πιστοί εν τω Ναώ προς δόξαν Θεού και τιμήν του Μάρτυρος του δοξασθέντος υπό του Θεού.
Οι χριστιανοί ησπάζοντο την ιεράν λάρνακα του τιμίου λειψάνου του Μάρτυρος και ελάμβαναν έλαιον εκ της κανδήλας του αγίου προς καθαρισμόν και θεραπείαν από των ασθενειών αυτών…».
Σ’ αυτήν την αναφορά περί των τιμίων Λειψάνων θα προσθέσουμε και τέσσερα χαρακτηριστικά παραδείγματα :
1. Διαβάζουμε για το μαρτύριο του Αγίου Πολυκάρπου Επισκόπου Σμύρνης : «Όταν, λοιπόν, είδε ο εκατόνταρχος την κακή διάθεσι των Ιουδαίων, έβαλε το λείψανο στη μέση και κατά την συνήθεια των ειδωλολατρών το έκαψε. Έτσι εμείς κατόπιν μαζέψαμε τα ακριβώτερα από πέτρες πολύτιμες και καθαρώτερα από χρυσάφι οστά του και τα αποθέσαμε σε κατάλληλο τόπο. Εκεί θα συναζόμαστε μ’ αγαλλίασι και χαρά και θα γιορτάζουμε τη γενέθλια ημέρα του μαρτυρίου του, με τη χάρι του Θεού, γιορτάζοντας τη μνήμη εκείνων που άθλησαν και δυναμώνοντας τις ψυχές μας για νέα μαρτύρια»14.
2. Στο μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου του εν Ιωαννίνοις αναφέρεται : «μία γυναίκα την τελευταία ημέρα, εκμεταλλεύθηκε το σκοτάδι και την απουσία άλλων και πλησίασε το κρεμασμένο σκήνωμα του Αγίου. Άρπαξε την μία κάλτσα του και την έφερε ως πολύτιμον θησαυρόν στο σπίτι της» 15.
3. Ο κυρ-Φώτης Κόντογλου με γλαφυρό τρόπο αναπαριστά τις εκδηλώσεις τιμής των Χριστιανών της εποχής προς το άγιο λείψανο του Αγίου Γεωργίου του Χιοπολίτου : «Τότε ούλος κείνος ο κόσμος χύθηκε έξω φρενών απάνου στο ζεστό κορμί. Και άλλος σφούγγιζε το αίμα, άλλος ασπαζόταν τ’ άγιο λείψανο ή την πλάκα, άλλος ξέσκιζε ένα κομμάτι απ’ το ρούχο του, άλλος δόξαζε τον Θεό. Μάταια τα τουρκιά τους χτυπούσανε με τα ραβδιά και τους κλωτσούσανε. Ο αγάς πρόσταξε να τους βαρέσουνε στα καλά, κι οι τούρκοι βάνανε τις φωνές και πέσανε με γυμνά σπαθιά απάνου στους χριστιανούς. Οι κακόμοιροι οι χριστιανοί σκορπίσανε φωνάζοντας «Κύριε ελέησον, Κύριε ελέησον» κι άλλος έχασε το φανάρι του, άλλος το ραβδί του, άλλος τα παπούτσια του, άλλος το καλπάκι του…» 16.
4. Τέλος, το 1680 μαρτύρησε στην Κωνσταντινούπολη ο άγιος νεομάρτυρας Αγγελής. «Ίνα μη δοθή το άγιον αυτού λείψανον εις τους Χριστιανούς και τον τιμήσουν ως Άγιον, εδόθη διαταγή υπό των κρατούντων να ριφθή εις την θάλασσαν. Εδωροδόκησαν τότε (οι γουναράδες της Κωνσταντινούπολης με πρωτεργάτη τον Μανωλάκη Καστοριανό) με τριακόσια γρόσια τον Μουσούρ αγάν και αγόρασαν το ιερόν λείψανον… Οι γουναράδες τότε, φέροντες τον ατίμητον θησαυρόν εις το πλοίον, απέπλευσαν, έφθασαν τις την νήσον Πρώτην και το έθαψαν εν τιμή εις το Μοναστήριον της Μεταμορφώσεως» 17.
Να γιατί οι υποστηρικτές της καύσης των νεκρών έρχονται σε αντίθεση με την Παράδοση της Εκκλησίας και τη χριστιανική πίστη. Δεν έχουν καμιά σχέση με την Εκκλησία, αλλά μάλλον την υποσκάπτουν ή και την πολεμούν. Η κίνηση για την καύση των νεκρών εντάσσεται στα πλαίσια της περιθωριοποίησης της Εκκλησίας. Υποκρύπτει απιστία και αθεΐα. Υποκρίνεται ευσέβεια και ενδιαφέρον, ενώ αρνείται στην πράξη και τα δύο… Η καύση των νεκρών συνιστά περιφρόνηση του ανθρωπίνου σώματος… Η τιμή και ο σεβασμός στο ανθρώπινο σώμα – είτε στη ζωή είτε στο θάνατο – αποτελεί την αιώνια δόξα του Θεού18.
Έχοντας λοιπόν αυτόν τον μεγάλο θησαυρό ιδιαιτέρως στην πατρίδα μας, ο οποίος φυλάσσεται τόσο στα Ιερά Μοναστήρια μας και μάλιστα στο Άγιον Όρος, αλλά και σε διαφόρους Ιερούς Ναούς, δεν έχουμε παρά να τα ασπαζόμαστε τιμητικά και ευλαβικά, σύμφωνα με την προτροπή του μεγάλου δογματολόγου της Εκκλησίας μας Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού : «Ο Δεσπότης Χριστός εχάρισεν εις ημάς ως σωστικάς πηγάς τα λείψανα των αγίων, που πηγάζουν με πολλούς τρόπους τας ευεργεσίας, που αναβρύουν μύρον ευωδίας· και κανείς να μη απιστή. Διότι, αν από απόκρημνον και σκληρόν βράχον επήγασε νερό εις την έρημον, επειδή ηθέλησεν ο Θεός, και από την σιαγόνα όνου, όταν εδίψασε ο Σαμψών, είναι απίστευτον, να αναβλύζη ευωδιαστόν μύρον από λείψανα μαρτύρων; Καθόλου, εις αυτούς που γνωρίζουν την δύναμιν του Θεού, και την τιμήν που έχουν οι άγιοι από αυτόν» 19.
Ας είναι και για μας τα Ιερά Λείψανα των Αγίων της πίστεώς μας, κατά την έκφραση του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, «παραμύθιον ασφαλές των αεί καταλαμβανόντων ημάς κακών» 20.
1. «Τυπικόν του Οσίου και Θεοφόρου Πατρός ημών Σάββα του Ηγιασμένου», Έκδ. Ιεράς Μονής Παναγίας Τατάρνης, σελ. 242
2. Απόστιχα Εσπερινού εορτής Αγίου Χαραλάμπους.
3. Α’ Κορ. 6,19
4. Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, Λόγος στον μακάριο Βαβύλα, κεφ. 11, ΕΠΕ 34, 474
5. Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, Λόγος στον Μάρτυρα Ιουλιανό, κεφ. 4, ΕΠΕ 37, 232-234
6. Αυτόθι, ΕΠΕ 37, 237
7. Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, «Εορτοδρόμιον», Τόμος Γ’, Έκδ. Ορθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1987, σελ. 196
8. Έξ. 13,19
9. Δ’ Βασ. 13,20-21
10. Ματθ. 9,20-22
11. Πραξ. 19,11-12
12. π. Αντωνίου Αλεβιζόπουλου, Εγχειρίδιον Αιρέσεων και Παραχριστιανικών Ομάδων, Αθήνα 1994
13. Μεγάλου Βασιλείου, Ομιλία εις τους Αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες, κεφ. 1, ΕΠΕ 7,291
14. Βασ. Μουστάκη, «Οι Αποστολικοί Πατέρες», Β’ Έκδοσις, Εκδ. Αστήρ, σελ. 247
15. Συμεών Κατσιμπρά, «Ο Άγιος των Ιωαννίνων, Νεομάρτυς Γεώργιος», Γ’ Έκδοση, Ιωάννινα 1989, σελ. 102
16. Κόντογλου Φωτίου, «Μαρτύριον του Αγίου Γεωργίου του Χιοπολίτου, «Κιβωτός», Ἀθήναι 1953
17. Αρχιμ. Δοσιθέου, «Η εν Κωνσταντινουπόλει συντεχνία των Γουναράδων», Εκδ. Ιερά Μητρόπολη Καστορίας, σελ. 18-19
18. Μιχαήλ Ε. Μιχαηλίδη, «Στοχασμοί ευθύνης», Αθήνα 2002, σελ. 182 – 183
19. Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου πίστεως, «Δια την τιμήν των αγίων και των λειψάνων των», ΕΠΕ 1,491
20. Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, PG 50,595
