ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΗ: Κύριε καί Δέσποτα τής ζωής μου, πνεύμα αργίας, περιεργίας, φιλαρχίας, καί αργολογίας μή μοι δώς.
Πνεύμα δέ σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, υπομονής καί αγάπης χάρισαί μοι τώ σώ δούλω.
Ναί, Κύριε Βασιλεύ,δώρησαί μοι τού οράν τά εμά πταίσματα,καί μή κατακρίνειν τόν αδελφόν μου,
ότι ευλογητός εί εις τούς αιώνας τών αιώνων. Αμήν.»
Ερμηνευτική απόδοση
Κύριε καί Δέσποτα τής ζωής μου, μήν επιτρέψεις νά μέ κυριεύσει τό πνεύμα τής αργίας,
τής περιέργειας, τής φιλαρχίας, καί τής αργολογίας. Χάρισε Εσύ σέ μένα, τόν τιποτένιο δούλο Σου,
πνεύμα σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, υπομονής καί αγάπης.
Ναί, Κύριε, καί Βασιλιά μου,δός μου τό χάρισμα νά βλέπωμόνο τίς δικές μου αμαρτίες καί τά λάθη
καί νά μή κατακρίνω τόν αδελφό μου. Γιά Σένα πού είσαι άξιος κάθε τιμής καί δοξολογίας
στούς ατελεύτητους αιώνες. Αμήν.
Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΦΡΑΙΜ ΤΟΥ ΣΥΡΟΥ
Alexander Schmemann
Ανάμεσα σ όλες τίς προσευχές καί τούς ύμνους τής Μεγάλης Σαρακοστής μία σύντομη προσευχή μπορεί νά ονομαστεί η προσευχή τής Μεγάλης Σαρακοστής. Η Παράδοση τήν αποδίδει σ έναν από τούς μεγάλους δασκάλους τής πνευματικής ζωής, τόν άγιο Εφραίμ τό Σύρο
Τούτη η προσευχή λέγεται δύο φορές στό τέλος κάθε ακολουθίας τής Μεγάλης Σαρακοστής από τή Δευτέρα ως τήν Παρασκευή (δέν τή λέμε τό Σάββατο καί τήν Κυριακή, όπως θά δούμε καί πιό κάτω, γιατί οι ακολουθίες αυτές τίς δύο μέρες δέν έχουν τό τυπικό τής Σαρακοστής). Τήν πρώτη φορά λέγοντας τήν προσευχή κάνουμε μία μετάνοια σέ κάθε αίτηση. Έπειτα κάνουμε δώδεκα μετάνοιες λέγοντας: «ελέησόν με τόν αμαρτωλόν». Ολόκληρη η προσευχή επαναλαμβάνεται μέ μία τελική μετάνοια στό τέλος τής προσευχής.
Γιατί αυτή η σύντομη καί απλή προσευχή κατέχει μία τόσο σημαντική θέση στήν όλη λατρεία τής Μεγάλης Σαρακοστής; Διότι απαριθμεί, μ ένα μοναδικό τρόπο, όλα τά αρνητικά καί τά θετικά στοιχεία τής μετανοίας καί αποτελεί, θά λέγαμε, ένα «κανόνα ελέγχου» τού προσωπικού μας αγώνα στήν περίοδο τής Μεγάλης Σαρακοστής. Αυτός ο αγώνας σκοπεύει πρώτα απ όλα στήν απελευθερώσή μας από μερικές βασικές πνευματικές ασθένειες πού διαμορφώνουν τή ζωή μας καί μάς κάνουν πραγματικά ανίσχυρους ακόμα καί γιά νά κάνουμε αρχή στροφής στόν Θεό.
Η βασική ασθένεια είναι η αργία. Είναι η παράξενη εκείνη τεμπελιά καί η παθητικότητα ολόκληρης τής ύπαρξής μας πού πάντα μάς σπρώχνει πρός τά «κάτω» μάλλον, παρά πρός τά «πάνω» καί πού διαρκώς μάς πείθει ότι δέν είναι δυνατό ν αλλάξουμε καί επομένως δέν χρειάζεται νά επιθυμούμε τήν αλλαγή. Είναι ένας βαθιά ριζωμένος κυνισμός πού σέ κάθε πνευματική πρόκληση απαντάει μέ τό «γιατί;» καί καταντάει τή ζωή μας μία απέραντη πνευματική φθορά. Αυτή είναι η ρίζα όλης τής αμαρτίας γιατί δηλητηριάζει κάθε πνευματική ενεργητικότητα στήν πιό βαθιά της πηγή.
Τό αποτέλεσμα τής «αργίας», είναι η λιποψυχία. Είναι μία κατάσταση δειλίας πού όλοι οι Πατέρες τής Εκκλησίας τή θεώρησαν ως τόν μεγαλύτερο κίνδυνο τής ψυχής. Η λιποψυχία, η αποθάρρυνση, είναι η ανικανότητα τού ανθρώπου νά βλέπει καθετί καλό ή θετικό! Είναι η αναγωγή τών πάντων στόν αρνητισμό καί στήν απαισιοδοξία. Είναι στ αλήθεια μία δαιμονική δύναμη μέσα μας, γιατί ο Σατανάς είναι βασικά ένας ψεύτης. Ψιθυρίζει ψευτιές στόν ανθρωπο γιά τόν Θεό καί γιά τόν κόσμο· γεμίζει τή ζωή μέ σκοτάδι καί αρνητισμό. Η λιποψυχία είναι η αυτοκτονία τής ψυχής, γιατί όταν ο άνθρωπος κατέχεται απ αυτή είναι εντελώς ανίκανος νά δεί τό φώς καί νά τά επιθυμήσει.
Πνεύμα φιλαρχίας! φαίνεται παράξενο πώς η αργία καί η λιποψυχία είναι ακριβώς εκείνα πού γεμίζουν τή ζωή μας μέ τόν πόθο τής φιλαρχίας. Μολύνοντας όλη μας τήν τοποθέτηση απέναντι στή ζωή, κάνοντάς την άδεια καί χωρίς νόημα, μάς σπρώχνουν ν αναζητήσουμε αντιστάθμισμα σέ μία ριζικά λανθασμένη στάση απέναντι στά άλλα πρόσωπα. Άν η ζωή μου δέν είναι προσανατολισμένη πρός τόν Θεό, άν δέν σκοπεύει σέ αιώνιες αξίες, αναπόφευκτα θά γίνει εγωιστική καί εγωκεντρική, πράγμα πού σημαίνει ότι όλοι οι άλλοι γίνονται τά μέσα γιά τή δική μου αυτοϊκανοποίηση. Άν ο Θεός δέν είναι ο «Κύριος καί Δεσπότης τής ζωής μου», τότε τό εγώ μου γίνεται ο κύριος καί δεσπότης μου, γίνεται τό απόλυτο κέντρο τού κόσμου μου καί αρχίζω νά εκτιμώ καθετί μέ βάση τίς δικές μου ανάγκες, τίς δικές μου ιδέες, τίς δικές μου επιθυμίες καί τίς δικές μου κρίσεις. Έτσι η επιθυμία τής φιλαρχίας γίνεται η βασική μου αμαρτία στίς σχέσεις μέ τίς άλλες υπάρξεις, γίνεται μία αναζήτηση υποταγής τους σέ μένα. Δέν είναι πάντοτε απαραίτητο νά εκφράζεται η φιλαρχία μου σάν έντονη ανάγκη νά διατάζω καί νά κηδεμονεύω τούς «άλλους». Μπορεί επίσης νά εκφράζεται καί σάν αδιαφορία, περιφρόνηση, έλλειψη ενδιαφέροντος, φροντίδας καί σεβασμού. Καί είναι ακριβώς η «αργία», μαζί μέ τή «λιποψυχία» πού απευθύνονται αυτή τή φορά πρός τούς άλλους. Έτσι συμπληρώνεται η πνευματική αυτοκτονία μέ τήν πνευματική δολοφονία.
Τέλος είναι η αργολογία. Απ όλα γενικά τά δημιουργήματα μόνον ο άνθρωπος προικίστηκε μέ τό χάρισμα τού λόγου. Όλοι οι Πατέρες βλέπουν σ αυτό τό χάρισμα τήν ακριβή «σφραγίδα» τής Θείας εικόνας στόν άνθρωπο, γιατί ο ίδιος ο Θεός αποκαλύφτηκε σάν Λόγος (Ιωάν. 1,1). Αλλά όντας ο λόγος τό ύψιστο δώρο, είναι καί ο ισχυρότερος κίνδυνος. Όπως είναι η κυρίαρχη έκφραση τού ανθρώπου, τό μέσο γιά τήν προσωπική του πλήρωση, γιά τόν ίδιο λόγο, είναι καί τό μέσο γιά τήν πτώση του, γιά τήν αυτοκαταστροφή του, γιά τήν προδοσία καί τήν αμαρτία. Ο λόγος σώζει καί ο λόγος σκοτώνει, ο λόγος εμπνέει καί ο λόγος δηλητηριάζει. Ο λόγος είναι τό μέσο τής Αλήθειας αλλά είναι καί μέσο γιά τό δαιμονικό ψέμα. Έχοντας μία βασικά θετική δύναμη ο λόγος, έχει ταυτόχρονα καί μία τρομακτικά αρνητική. Ο λόγος, δηλαδή, δημιουργεί θετικά ή αρνητικά. Όταν αποσπάται από τή Θεία καταγωγή καί τό Θείο σκοπό του γίνεται αργολογία. Ενισχύει τήν αργία, τή λιποψυχία καί τή φιλαρχία καί μετατρέπει τή ζωή σέ κόλαση. Γίνεται η κυρίαρχη δύναμη τής αμαρτίας.
Αυτά τά τέσσερα σημεία είναι οι αρνητικοί «στόχοι» τής μετανοίας. Είναι τά εμπόδια πού πρέπει νά μετακινηθούν. Αλλά μόνον ο Θεός μπορεί νά τά μετακινήσει. Ακριβώς γι αυτό καί τό πρώτο μέρος τής προσευχής αυτής είναι μία κραυγή από τά βάθη τής καρδίας τού αβοήθητου ανθρώπου. Στή συνέχεια η προσευχή κινείται στούς θετικούς σκοπούς τής μετανοίας πού πάλι είναι τέσσερις.
Σωφροσύνη! Άν δέν περιορίσουμε πράγμα πού συχνά καί πολύ λαθεμένα γίνεται τήν έννοια τής λέξης «σωφροσύνη» μόνο στή σαρκική σημασία της, θά μπορούσε νά γίνει κατανοητή σάν τό θετικό αντίστοιχο τής λέξης «αργία». «Αργία» πρώτα απ όλα, είναι η αδράνεια, τό σπάσιμο τής διορατικότητας καί τής ενεργητικότητάς μας, η ανικανότητα νά βλέπουμε καθολικά, σφαιρικά. Επομένως αυτή η ολότητα είναι τό εντελώς αντίθετο από τήν αδράνεια. Άν συνηθίζουμε μέ τή λέξη σωφροσύνη νά εννοούμε τήν αρετή τήν αντίθετη από τή σαρκική διαφθορά είναι γιατί ο διχασμένος χαρακτήρας μας, πουθενά αλλού δέν φαίνεται καλύτερα παρά στή σαρκική επιθυμία, πού είναι αλλοτρίωση τού σώματος από τή ζωή καί τόν έλεγχο τού πνεύματος. Ο Χριστός επαναφέρει τήν «ολότητα» (τή σωφροσύνη) μέσα μας καί τό κάνει αυτό αποκαθιστώντας τήν αληθινή κλίμακα τών αξιών, μέ τό νά μάς οδηγεί πίσω στόν Θεό.
Ο πρώτος καί υπέροχος καρπός τής σωφροσύνης είναι η ταπεινοφροσύνη. Ήδη έχουμε μιλήσει γι αυτή. Πάνω απ όλα είναι η νίκη τής αλήθειας μέσα μας, η απομάκρυνση τού ψεύδους μέσα στό οποίο συνήθως ζούμε. Μόνη η ταπεινοφροσύνη είναι άξια τής αλήθειας! μόνο μ αυτή, δηλαδή, μπορεί κανείς νά δεί καί νά δεχτεί τά πράγματα όπως είναι καί έτσι νά δεί τόν Θεό, τό μεγαλείο Του, τήν καλοσύνη Του καί τήν αγάπη Του στό καθετί. Νά γιατί, όπως ξέρουμε, ο Θεός «υπερηφάνοις αντιτάσσεται, ταπεινοίς δέ δίδωσι χάριν».
Μετά τή σωφροσύνη καί τήν ταπεινοφροσύνη, κατά φυσικό τρόπο, ακολουθεί η υπομονή. Ο «φυσικός» ή «πεπτωκώς» άνθρωπος είναι ανυπόμονος, γιατί είναι τυφλός γιά τόν εαυτό του, καί βιαστικός στό νά κρίνει καί νά καταδικάσει τούς άλλους. Μέ διασπασμένη, ατελή καί διαστρεβλωμένη γνώση τών πραγμάτων πού έχει, μετράει τά πάντα μέ βάση τίς δικές του προτιμήσεις καί τίς δικές του ιδέες. Αδιαφορεί γιά τόν καθένα γύρω του εκτός από τόν εαυτό του, θέλει η ζωή του νά είναι πετυχημένη τώρα, αυτή τή στιγμή. Υπομονή, βέβαια, είναι μία αληθινά θεϊκή αρετή. Ο Θεός είναι υπομονετικός όχι γιατί είναι «συγκαταβατικός», αλλά γιατί βλέπει τό βάθος όλων τών πραγμάτων, γιατί η εσωτερική πραγματικότητά τους, τήν οποία εμείς μέ τήν τυφλότητά μας δέν μπορούμε νά δούμε, είναι ανοιχτή σ Αυτόν. Όσο πιό κοντά ερχόμαστε στόν Θεό τόσο περισσότερο υπομονετικοί γινόμαστε καί τόσο πιό πολύ αντανακλούμε αυτή τήν απέραντη εκτίμηση γιά όλα τά όντα, πράγμα πού είναι η κύρια ιδιότητα τού Θεού.
Τέλος, τό αποκορύφωμα καί ο καρπός όλων τών αρετών, κάθε καλλιέργειας καί κάθε προσπάθειας, είναι η αγάπη. Αυτή η αγάπη πού, όπως έχουμε πεί, μπορεί νά δοθεί μόνο από τόν Θεό, είναι τό δώρο πού αποτελεί σκοπό γιά κάθε πνευματική προετοιμασία καί άσκηση.
Όλα αυτά συγκεφαλαιώνονται στήν τελική αίτηση τής προσευχής τού Αγίου Εφραίμ μέ τήν οποία ζητάμε: «δώρησαί μοι τού οράν τά εμά πταίσματα καί μή κατακρίνειν τόν αδελφόν μου». Εδώ τελικά δέν υπάρχει παρά μόνο ένας κίνδυνος: η υπερηφάνεια. Υπερηφάνεια είναι η πηγή τού κακού καί όλο τό κακό είναι η υπερηφάνεια. Παρ όλα αυτά δέν είναι αρκετό γιά μένα νά βλέπω τά «εμά πταίσματα» γιατί ακόμα καί αυτή η φαινομενική αρετή μπορεί νά μετατραπεί σέ υπερηφάνεια. Τά πατερικά κείμενα είναι γεμάτα από προειδοποιήσεις γιά τήν ύπουλη μορφή ψευτοευσεβείας, η οποία, στήν πραγματικότητα μέ τό κάλυμμα τής ταπεινοφροσύνης καί τής αυτομεμψίας, μπορεί νά οδηγήσει σέ μία πραγματικά δαιμονική υπερηφάνεια. Αλλά, όταν βλέπουμε τά δικά μας σφάλματα καί δέν κατακρίνουμε τούς αδελφούς μας, όταν μέ άλλα λόγια, η σωφροσύνη, η ταπεινοφροσύνη, η υπομονή καί η αγάπη γίνονται ένα σέ μάς, τότε καί μόνο τότε ο αιώνιος εχθρός η υπερηφάνεια θ αφανιστεί μέσα μας.
Μετά από κάθε αίτηση στήν προσευχή τούτη κάνουμε μία μετάνοια (γονυκλισία). Οι μετάνοιες δέν περιορίζονται στήν προσευχή τού Αγίου Εφραίμ, αλλά αποτελούν ένα από τά ξεχωριστά χαρακτηριστικά ολόκληρης τής λατρείας τής Μεγάλης Σαρακοστής. Εδώ, πάντως, τό νόημά τους αποκαλύπτεται περισσότερο απ οπουδήποτε αλλού.
Στή συνεχή καί δύσκολη προσπάθεια τής πνευματικής ανάρρωσης, η Εκκλησία δέν ξεχωρίζει τήν ψυχή από τό σώμα. Ο όλος άνθρωπος απομακρύνθηκε από τόν Θεό· ο όλος άνθρωπος πρέπει νά ανορθωθεί, ο όλος άνθρωπος πρέπει νά γυρίσει. Η καταστροφή τής αμαρτίας υπάρχει όταν νικάει η σάρκα τό ζωώδες, τό παράλογο, η σαρκική επιθυμία μέσα μας τό πνευματικό καί τό θείο. Αλλά τό σώμα είναι δοξασμένο, τό σώμα είναι άγιο, τόσο άγιο πού ο ίδιος ο Θεός «σάρξ εγένετο». Η σωτηρία καί η μετάνοια, επομένως, δέν είναι η περιφρόνηση τού σώματος ούτε η παραμέλησή του, αλλά είναι αποκατάσταση τού σώματος στήν πραγματική του λειτουργικότητα πού είναι η έκφραση καί η ζωή τού πνεύματος, ο ναός τής ανεκτίμητης ανθρώπινης ψυχής. Η χριστιανική ασκητική είναι αγώνας όχι κατά, αλλά υπέρ τού σώματος. Γι αυτό τό λόγο ο όλος άνθρωπος ψυχή καί σώμα μετανοεί. Τό σώμα παίρνει μέρος στήν προσευχή τής ψυχής καθώς αυτή προσεύχεται μέσα στό σώμα καί διά τού σώματος. Έτσι οι γονυκλισίες, τά «ψυχοσωματικά» δείγματα τής μετάνοιας, τής ταπεινοφροσύνης, τής λατρείας καί τής υπακοής, είναι μία ιεροτελεστία κατ εξοχήν τής Μεγάλης Σαρακοστής.
ΜΕΓΑΛΗ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ, Πορεία πρός τό Πάσχα
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΚΡΙΤΑΣ
