«Ὃτι χίλια ἔτη ἐν ὀφθαλμοῖς σου, Κύριε, ὡς ἡμέρα ἢ ἐχθές» (Ψαλμ. Πθ’ (89) 4).
ΨΑΛΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: Ως «ατμίδα καπνού» πέρασαν δεκαπέντε χρόνια από την ίδρυση (2005) του «Κέντρου Μελετών Ψαλτικής Τέχνης» και του Βυζαντινού χορού «Τρόπος» με διευθυντή και δάσκαλο τον Κωνσταντίνο Αγγελίδη.
Μια δεκαπενταετία γόνιμη και αποδοτική με πολλές Συναυλίες εντός και εκτός Ελλάδος να εκτελούν μαθήματα βυζαντινών και μεταβυζαντινών μελετών. Μια παρουσίαση αιώνων κλασικής εκκλησιαστικής μουσικής.
Παράλληλα καλαίσθητες εκδόσεις CD και DVD απαθανατίζουν όλο το έργο της χορωδίας «Τρόπος».
Άποψή μου είναι ότι, η Βυζαντινή Μουσική είναι φωνητική και χορωδιακή. Στα ιερά Ευχολόγια διαβάζουμε : «εκφώνηση ο ιερεύς…απαντά ο χορός».
Είθε, τα αναλόγια να είναι πλαισιωμένα με πολλούς βοηθούς, δομεστίχους, τρεις, τέσσερις, πέντε, δέκα, με κανοναρχάκια, έτσι ώστε όλοι μαζί να συμψάλλουν χορωδιακά με ορισμένες μονωδίες, όπως ήταν στα παιδικά μου χρόνια στην Πόλη. Τότε, το άκουσμα θα ήταν ουράνιο, υπερουράνιο.
Συγχαρητήρια θερμά στον ιδρυτή του «Κέντρου Μελετών Ψαλτικής Τέχνης» μουσικολογιώτατο κ. Κωνσταντίνο Αγγελίδη και τον έπαινο μαζί με τους συνεργάτες του.
Ν. Πεντέλη 25/12/2020 – π. Σεραφείμ Φαράσογλου
Στόν αγαπητό Κωνσταντίνο Αγγελίδη, Πρωτοψάλτη, δάσκαλο τής Ψαλτικής καί Χοράρχη τού Βυζαντινού Χορού «Τρόπος», γιά τή συμπλήρωση τής δεκαπενταετίας από ιδρύσεώς του.
Η γενέθλια ημέρα τής ανθρωπότητας γίνεται γνωστή στόν κόσμο μέ τή χορωδία τών αγγέλων «υμνούντων καί δοξολογούντων, Δόξα εν υψίστοις λέγοντες τώ σήμερον εν σπηλαίω τεχθέντι».
Από τήν άλλη, οι παρόντες ποιμένες ήσαν «αγραυλούντες», δηλαδή συμμετέχοντας κι εκείνοι μέ τούς αυλούς τους (πνευστό όργανο, όπως καί η φωνή) στή χορωδία τών αγγέλων ανυμνούντες τό «υπερφυές θαύμα», εκείνο τό οποίο λίγους αιώνες αργότερα ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος θά ονομάσει «Μητρόπολιν τών εορτών». Ίσως οι ποιμένες μέ τή μελωδία τους εκείνη, ακολουθούσαν τά «άρρητα ρήματα», τά οποία χρησιμοποιούνται από τήν αγγελική χορωδία γιά τήν ανύμνηση τού Θεού. Αυτά τά άρρητα ρήματα αποτυπώνονται ή καλλίτερα «σημαίνονται» από τά «κρατήματα» ή «τεριρέμ» τής μουσικής τής εκκλησιαστικής μας λατρείας.
Όπως επεσήμαινε καί ο αείμνηστος Πρωτοψάλτης καί διδάσκαλος Λυκούργος Αγγελόπουλος πρόκειται γιά έξοχες σελίδες καθαρής μουσικής μέ τίς «άσημες»(=χωρίς σημαινόμενον) ακατανόητες συλλαβές «τεριρέμ» καί «τενενά», οι οποίες «επιστρατεύονται» στό τέλος τών υμνογραφικών «λόγων» γιά νά υμνήσουν τόν υπέρλογο Θεό. Δέν επαρκούν οι λόγοι γιά τήν εξύμνηση τού υπέρλογου Θεού καί έτσι οι ψάλτες σήμερα ως «ποιμένες αγραυλούντες», εξακολουθούν τήν υμνολογία μέ απόλυτη μουσική καί μέ «άρρητα ρήματα» μιμούμενοι τήν αγγελική ψαλμωδία.
Ο Χριστός μας λάμβανε μέρος στή Συναγωγή καί σίγουρα απήγγειλε από τά βιβλία τής Παλαιάς Διαθήκης, όπως μαρτυρείται στά ιερά Ευαγγέλια αλλά καί εκήρυττε μέσα σ αυτή. Αφετέρου δέ, η γνώση τών Ψαλμών τού Δαβίδ καί η χρήση τους στή Συναγωγή κατά τή λατρεία είναι δεδομένη καί γι αυτό εύκολα αντιλαμβάνεται κάποιος τί σημαίνει: «Καί υμνήσαντες εξήλθον» μετά τόν Μυστικό Δείπνο. Τό ίδιο συμβαίνει καί κατά τούς πρώτους αποστολικούς χρόνους όπου η ψαλμώδηση κατά τή θεία λατρεία μέ τή χρήση τού Ψαλτηρίου είναι δεδομένη. Η χορωδιακή απόδοση τών ύμνων από τήν πρώτη Εκκλησία είναι σαφές ότι ακολουθεί τό παράδειγμα τού Χριστού καί τών μαθητών του.
Η εξέλιξη τής Υμνογραφίας μέ τή σύνθεση νέων ύμνων καί στή συνέχεια η διαμόρφωση τών υμνογραφικών ειδών τού Κοντακίου καί αργότερα τού Κανόνος συνοδεύτηκε από τήν παράλληλη διαμόρφωση καί εξέλιξη τής μουσικής τής εκκλησιαστικής λατρείας, η οποία κλήθηκε νά ακολουθήσει τή διεύρυνση καί τόν εμπλουτισμό τών ιερών Ακολουθιών.
Μιά καλλιέργεια αιώνων όμως, τής οποίας θά ανέμενε κάποιος τήν εξαφάνιση καί καταστροφή μετά τήν Άλωση τής Βασιλίδος τών πόλεων. Ούτε καί τότε όμως συνέβη αυτό, αλλά αντίθετα ακόμη καί μέσα στούς σκοτεινούς αυτούς χρόνους όπου όλα «τά σκιαζε η φοβέρα καί τά πλάκων η σκλαβιά», η μουσική αυτή εξακολούθησε νά εξελίσσεται ως τέχνη μέ νεότερες συνθέσεις απαράμιλλου κάλους, αλλά καί ως σημειογραφία, τής οποίας η δημιουργία, η καλλιέργεια, η εξέλιξη, η διάσωση καί η τελική της διαμόρφωση αποτελεί παγκόσμια πρωτοτυπία πού διαφοροποιεί τήν ιερή αυτή μουσική από ο,τιδήποτε άλλο καί σέ αυτόν τόν τομέα.
Είναι βέβαια πολύ μεγάλη η συμβολή στή διάσωση τών αριστουργημάτων αυτών τών ιερών μονών, στίς βιβλιοθήκες τών οποίων φυλάσσονταν ως ιερά παρακαταθήκη όλα τά χειρόγραφα εκείνων τών χρόνων τής αυτοκρατορίας, αλλά συνάμα συνετηρείτο η ψαλτική Τέχνη από τή χορεία τών καλλικέλαδων μοναχών. Τό Άγιον Όρος συντήρησε, καλλιέργησε αλλά καί εξέλιξε τή μουσική μας μέ τή συνθετική παραγωγή τών μοναχών του, αλλά καί διατήρησε τήν υψηλή αισθητική στήν ερμηνεία της, αποτελώντας φυτώριο τής Ψαλτικής Τέχνης, σέ τέτοιο μάλιστα βαθμό πού σύμφωνα μέ μαρτυρίες Ιστορικών τής μουσικής, αποστέλλονταν Πατριαρχικοί ψάλτες γιά νά μαθητεύσουν στό Άγιον Όρος.
Αργότερα, η απελευθέρωση τής Ελλάδας από τούς οθωμανούς κατακτητές δημιούργησε τίς προϋποθέσεις γιά τήν ίδρυση σχολής εκκλησιαστικής μουσικής από τά πρώτα χρόνια ήδη τής ανεξαρτησίας μέ συγκεκριμένα μάλιστα νομοθετήματα. Οι οδηγίες τής Εκκλησίας γιά σύσταση χορού ψαλτών καί παράλληλα ο καθορισμός τών ψαλτέων μαθημάτων μέ παράλληλη διασφάλιση τού ορθού τρόπου «ψάλλειν» δημιουργεί μία άνθηση τής Μουσικής μας στόν Ελλαδικό χώρο.
Στόν 20ο αιώνα παρατηρούνται πολλές καί αξιόλογες προσπάθειες δημιουργίας χορωδιών καί αρκετοί μουσικολογιώτατοι χοράρχες προσφέρουν στήν ανάδειξη τού κάλλους τής χορωδιακής απόδοσης τών εκκλησιαστικών ύμνων. Όλες κάτι καλό έχουν νά επιδείξουν καί όλες κάτι μοναδικό πού τίς διακρίνει ανάμεσα στίς άλλες. Ένας κήπος μέ πολλά καί διαφορετικά άνθη, όπου οι πιστοί αγάλλονται καί τέρπονται από τίς υπέροχες μελωδίες τών αιώνων. Ορισμένες όμως χορωδίες διαμορφώνουν ένα διαφορετικό τρόπο ερμηνείας, ο οποίος είχε υποπέσει στή λήθη εξαιτίας τών αντίξοων συνθηκών.
Ο Άρχων πρωτοψάλτης, χοράρχης καί διδάσκαλος τής Μουσικής μας, Λυκούργος Αγγελόπουλος μέ τήν Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία του διαμόρφωσε έναν διαφορετικό τρόπο τόσο στή σύσταση καί συγκρότηση τού Χορού όσο καί ως πρός τήν επιλογή τών ψαλτέων μαθημάτων. Τόσο η Χορωδία του όσο καί η Ψαλτική του στό ιερό αναλόγιο τού ιστορικού ναού τής Αγίας Ειρήνης στήν οδό Αιόλου, αποτέλεσαν ένα φυτώριο γιά νέους μαθητευόμενους ψάλτες, αλλά κυρίως μέ τή διδασκαλία του διαμόρφωσε έναν τρόπο σκέψης στούς νεαρούς μαθητές του: η «στροφή» πρός τή μελέτη καί ερμηνεία τών μελουργών καί μελουργημάτων τής πρώτης μεταβυζαντινής εποχής καί ακόμη παλαιότερων δηλαδή τής πρό τής Άλωσης εποχής. Αυτό έχει μία ιδιαίτερη αξία τήν εποχή εκείνη, κατά τήν οποία αποτελούσαν «μόδα» καί μονοπωλούσαν τό ενδιαφέρον τών χορωδιών (όχι όλων, ευτυχώς) οι συνθέσεις τών αξιόλογων κατά τά άλλα μουσικών τού 20ου αι., ενώ ακούγονταν ολοένα λιγότερο οι κλασικές συνθέσεις προηγούμενων αιώνων.
Μέσα σέ αυτό τό μουσικό φυτώριο καλλιεργήθηκε καί διαμορφώθηκε ο αγαπητός Πρωτοψάλτης, διδάσκαλος καί χοράρχης κ. Κωνσταντίνος Αγγελίδης. Μετά τήν πολυετή φοίτηση στόν Δασκαλό του Λυκούργο Αγγελόπουλο καί τήν πολυετή συμμετοχή του στήν εν λόγω χορωδία του μέ «ουκ ευάριθμες» πλέον συναυλίες καί ιερές Ακολουθίες εντός καί εκτός Ελλάδας, ακολουθώντας τήν παρακαταθήκη τού δασκάλου του, δηλαδή τής αόκνου μελέτης καί εντρυφήσεως στά παλαιά μέλη τών συνθετών τών εποχών εκείνων, διοργάνωσε έναν πρότυπο Χορό, τόν «Τρόπο» πρίν από δεκαπέντε χρόνια.
Ξεκίνησε «τό ταξίδι του» μέ φίλους, μαθητές, συνεργάτες καί προσέλκυσε τούς «αγαπώντες τήν αλήθειαν». Η συνέπεια καί η σκληρή δουλειά του αποτέλεσε «εγγύηση» γιά τούς πολυάριθμους φορείς, εκκλησιαστικούς αλλά καί κοσμικούς/πολιτιστικούς, οι οποίοι τόν καλούσαν καί εξακολουθούν νά τόν καλούν γιά νά λαμπρύνει τίς εκδηλώσεις τους μέ τόν δικό του «Τρόπο» καί τή δική του μουσική συμβολή. Έτυχε μέχρι σήμερα τής εμπιστοσύνης καί υποστήριξης πολλών φορέων τού Πολιτισμού, οι οποίοι τού ανέθεταν καί εξακολουθούν νά τού αναθέτουν τή μελέτη γιά τήν ανάδειξη όλων εκείνων τών αποτεθησαυρισμένων στό Άγιον Όρος (καί όχι μόνο) έργων σπουδαίων αλλά συνάμα λησμονημένων καί σέ πολλούς άγνωστων, μελουργών. Έχει εμφανιστεί σέ πολλούς συναυλιακούς χώρους εντός καί εκτός Ελλάδας καί έχει συμπράξει σημειώνοντας τεράστια επιτυχία, μέ διεθνούς φήμης μουσικούς, τολμώντας μάλιστα πρωτοποριακές συναυλίες καί μουσικές συμπράξεις μέ άλλους είδους μουσικές, αναδεικνύοντας μέ αυτόν τόν τρόπο τήν παγκόσμια εμβέλεια καί απήχηση τού ιδιαίτερου καί μοναδικού είδους τής εκκλησιαστικής μας μουσικής. Αξιοσημείωτη εκείνη η συναυλία στό Ωδείο Ηρώδου τού Αττικού στά πλαίσια τού Φεστιβάλ Αθηνών καί Επιδαύρου τόν Ιούλιο τού 2017, όπου απολαύσαμε τή συνάντηση τής Βυζαντινής καί τής Λόγιας Οθωμανικής Μουσικής. Όσοι τήν παρακολούθησαν, μπορούν νά καταλάβουν τή σημασία καί τό «δίδαγμα» τής σύμπραξης αυτής.
Ο αγαπητός καί σεβαστός Χοράρχης Κωνσταντίνος Αγγελίδης, έφερε καί εξακολουθεί νά φέρει εις αίσιον πέρας όλες τίς ανατεθείσες σ αυτόν μελέτες καί έρευνες καί έτσι μάς χαρίζει μέχρι σήμερα μία σειρά «μαθημάτων» άρτια ηχογραφημένων καί υποδειγματικά ερμηνευμένων από τόν Χορό του, «Τρόπο». Ο αρχαίος Κανόνας τής Εκκλησίας πού συμπυκνώνεται στό lex orandi, lex credendi (=ο νόμος τής πίστεως, είναι νόμος/τρόπος τής προσευχής) πραγματώνεται μέ τήν απόδοση τών ύμνων, μία απόδοση η οποία δέν στερεί τήν ιδιοπροσωπία τής έκφρασης τής χορωδίας, αλλά διασφαλίζει τή μοναδικότητά της μέ τόν σεβασμό στήν ιερή παράδοση τής μουσικής. Μιάς μουσικής στήν οποία δούλεψαν οι άνθρωποι εκείνοι, οι οποίοι τιμώνται από τήν Εκκλησία ως άγιοι πρωτίστως γιά τή βιωτή τους. Ο Φώτης Κόντογλου είχε γράψει γιά τή σύνδεση τής μουσικής καί τής αγιότητας: Τούτη τή μουσική πήραμε από τούς ευλαβείς πατέρας μας, μαζί μέ τήν πίστι μας ήπιαμε από τήν ίδια φλέβα, πού ήπιανε κι εκείνοι, καθώς καί, παλαιότερα, οι άγιοι.
Η υψηλή αισθητική τής ερμηνευτικής απόδοσης τού «Τρόπου», οφείλεται στό αποκλειστικά προσευχητικό ύφος, τό οποίο διαπνέει τίς συνθέσεις καί αποπνέεται από τή Χορωδία. Άλλωστε τό ύφος αυτό τής Χορωδίας αποτελεί τό απότοκον τής συχνής επίσκεψής τους στό Άγιον Όρος, αλλά καί τής βιωματικής «μετοχής» στή λατρεία τής αγίας μας Εκκλησίας. Όπως έγραψε παλιότερα ο Φώτης Κόντογλου: οι τέχνες αυτές μορφώθηκαν από αγιασμένες καρδιές, πού νοιώθανε βαθειά τό λειτουργικό στοιχείο στόν λόγο καί στή μουσική. Επομένως υπάρχει μία ασφαλιστική δικλείδα γιά τήν ερμηνεία αυτών τών μελωδιών, τήν οποία δικλείδα αποδεδειγμένα κατέχει κάθε χορωδός/μέλος τού «Τρόπου»: άδοντες καί ψάλλοντες τή καρδία ημών τώ Κυρίω ύμνους καί ωδάς πνευματικάς εν ενί στόματι καί μιά καρδία.
Η σειρά τών ηχογραφήσεων, η οποία πολύ εύστοχα καλείται «Σπουδή», περιλαμβάνει όλα τά είδη τής βυζαντινής μελοποιίας, Παπαδική, Στιχεράριον (παλαιό καί νέο), Ειρμολόγιο, Κοντακάριο, Κρατηματάριο, Καλοφωνικό Ειρμολόγιο κ.ά. σέ όλες τίς εποχές τής καλλιέργειας τής μουσικής μας, από τά αρχαιότερα χρόνια μέχρι εκείνα τών νεοτέρων διδασκάλων. Όμως είναι σημαντική καί σπουδαία καί γιά έναν ακόμη λόγο: διότι σώζει υμνογραφήματα άλλων εποχών συμβάλοντας έτσι στήν ανάδειξη καί διατήρησή τους.
Από τήν άλλη, ο «Τρόπος» έχει συνεχή συμμετοχή σέ πλήθος ιερών Ακολουθιών, οι οποίες τελούνται υποδειγματικά τόσο από μουσικής όσο καί Τυπικολογικής πλευράς. Ο αριθμός τών μελών/χορωδών, η διαίρεση τού χορού σέ δύο ημιχόρεια, η διεύθυνση τού χορού όπως καί η θέση τού Χοράρχη στό μέσον τής ημικυκλικής διάταξης τού χορού καί η συμμετοχή του στήν ψαλμώδηση καί όχι ο περιορισμός του αποκλειστικά στή «διεύθυνση», αλλά καί η χρήση Κανοναρχών, ισοκρατών, αναγνωστών, Δομεστίκων, Καλοφωνάρηδων καί τόσων άλλων ρόλων τών μελών τής Χορωδίας, καθιστά τόν «Τρόπο» Πρότυπο Χορό. Άλλωστε όλα τά προηγούμενα υιοθετήθηκαν καί εφαρμόζονται από τόν Χοράρχη ως αποτέλεσμα τών μελετών του στό θέμα τών Χορών τών Ψαλτών μέσα από τίς πληροφορίες πού ανεκάλυψε στά μελετηθέντα χειρόγραφα τής Βυζαντινής Μουσικής τής πρό τής Άλωσης εποχής. Γι αυτό άλλωστε έχει λάβει συγχαρητήρια καί από Πανεπιστημιακούς Καθηγητές τόσο τής Μουσικολογίας (Γρ. Στάθης) όσο καί τής Λειτουργικής Θεολογίας (Ι. Φουντούλης, π. Γεώργιος Μεταλληνός).
Τά μέλη πού έρχονται στό φώς τής σύγχρονης εποχής δείχνουν ότι ο Χορός «Τρόπος» συμβάλει στή διάσωση καί ανάδειξη τού βυζαντινού μουσικού πολιτισμού σεβόμενος καί διασφαλίζοντας τή γνησιότητα τής ερμηνείας μέ τό προσευχητικό του ύφος. Τά δέ «μαθήματα» αποτελούν αντικείμενο διδασκαλίας καί μελέτης γιά τούς νεότερους καί γι αυτό είμαι βέβαιος ότι θά έχει μία ξεχωριστή θέση ανάμεσα στίς εκλεκτές Χορωδίες τής εποχής αυτής, από τούς μελετητές καί ερευνητές τών επόμενων γενεών.
Παρασκευή 1 Ιανουαρίου 2021
Η Περιτομή τού Κυρίου ημών Ιησού Χριστού καί μνήμη τού αγίοις πατρός ημών Βασιλείου τού Μεγάλου.
Χρήστος Π. Πανάγου
Θεολόγος Λειτουργιολόγος
Μουσικοδιδάσκαλος
