ΜΕΤΕΩΡΑ: Το δεύτερο σημαντικότερο κέντρο μοναχισμού στη χώρα μας, μετά το Άγιο Όρος είναι αναμφισβήτητα τα Μετέωρα.
Πρόκειται για ένα σύμπλεγμα εκατοντάδων μεγαλύτερων ή μικρότερων βράχων στη Θεσσαλία, που υψώνονται επιβλητικά πάνω από την Καλαμπάκα, κοντά στα όρη Κόζιακας και Χάσια. Δίπλα τους κυλά ο ποταμός Πηνειός που αφήνει πίσω του την οροσειρά της Πίνδου και εισχωρεί στη θεσσαλική πεδιάδα.
Στα νοτιοανατολικά βρίσκεται ο ασβεστολιθικός βράχος της Θεόπετρας με το περίφημο σπήλαιο, όπου κατοικούσαν άνθρωποι από τη Μέση Παλαιολιθική Περίοδο μέχρι τη Νεολιθική. Το «πέτρινο δάσος» των Μετεώρων σχηματίζει ένα από τα πλέον θαυμαστά και υποβλητικά τοπία της Ελλάδας και όχι μόνο…
Η γεωλογική ιστορία των Μετεώρων
Το επιβλητικό γεωτοπίο των Μετεώρων έλαβε τη σημερινή του μορφή δέκα με είκοσι χιλιάδες χρόνια πριν. Πριν από 300-200 εκατομμύρια χρόνια στην περιοχή των Μετεώρων υπήρχε θάλασσα, ο λεγόμενος ωκεανός της Πίνδου. Στον βυθό της θαλάσσιας αυτής περιοχής υπήρχαν τέσσερα υποθαλάσσια ηφαίστεια. Μετά από εκρήξεις αυτών των ηφαιστείων ο ωκεανός της Πίνδου εξαφανίστηκε πριν από 84 εκατομμύρια χρόνια.
Στη συνέχεια δημιουργήθηκε εξαιτίας έντονων τεκτονικών διεργασιών στην περιοχή μια μεγάλη τάφρος, η Μεσοελληνική αύλακα, που άρχιζε από την περιοχή της σημερινής Αλβανίας και εκτεινόταν νότια ως την Καλαμπάκα.
Στην αύλακα αυτή πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια, αρχικά σε θαλάσσιο περιβάλλον και στη συνέχεια σε ποτάμιο, λιμναίο ή τελματικό έγινε η απόθεση μολασσικών ιζημάτων: κροκαλών, ψαμμιτών, μαργών, γνευσίων, ιλυολίθων κ.ά.
Αυτά είναι και τα υλικά από τα οποία δημιουργήθηκαν οι βράχοι των Μετεώρων. Πριν από 5 εκατομμύρια χρόνια βυθίστηκε ο πυθμένας της λεκάνης και δημιουργήθηκε η σημερινή πεδιάδα της Θεσσαλίας, αναδείχτηκαν ή υψώθηκαν τα περιθωριακά τμήματα και «γεννήθηκαν» οι σημερινοί βράχοι των Μετεώρων. Έπειτα, τα πλευρικά – περιθωριακά τμήματα άρχισαν να διαβρώνονται. Στην αρχή δημιουργήθηκαν επιφανειακά ίχνη ρηγμάτων και με απορροή, λόγω των βροχών και των υδάτων που έρρεαν άρχισαν να απομακρύνονται διάφορα υλικά και να ανοίγονται στενές κοιλάδες ανάμεσα στα βράχια.
Η αιολική διάβρωση έπαιξε δευτερεύοντα ρόλο στη σημερινή μορφολογία των βράχων των Μετεώρων. Είχε όμως σημαντική συμβολή στη δημιουργία σπηλαίων. Οι βράχοι των Μετεώρων στη σημερινή τους μορφή διαμορφώθηκαν, όπως αναφέραμε 10 με 20 χιλιάδες πριν. Όμως οι διαδικασίες αλλαγών και διάβρωσης δεν έχουν ακόμα ολοκληρωθεί και συνεχίζονται με αργούς ρυθμούς.
Η ονομασία Μετέωρα
Το όνομα Μετέωρα δεν αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς. Γύρω στο 1340 ο όσιος Αθανάσιος ο Μετεωρίτης, κτήτορας της Μονής Μεταμορφώσεως του Μεγάλου Μετεώρου διάλεξε ως τόπο αναχώρησής του τον Πλατύ Λίθο ή Πλατύλιθο και τον ονόμασε Μετέωρον. Η ονομασία αυτή καθιερώθηκε και γενικεύθηκε για το σύνολο των βράχων και των μοναστηριών της περιοχής. Η λέξη «μετέωρος» σημαίνει «αυτός που βρίσκεται ψηλά στο έδαφος, υψωμένος, ανυψωμένος» ,υπάρχει ήδη στον Ηρόδοτο, τον Αριστοφάνη, τον Θουκυδίδη κ.ά. και προέρχεται από τις λέξεις μετά+ αίρω/αείρω “υψώνω, σηκώνω”.
Στον βίο του οσίου του Αθανάσιου του Μετεωρίτη βρίσκουμε και την ονομασία «Λιθόπολις», ενώ η αγιοστεφανίτισσα μοναχή Θεοτέκνη έκανε αναφορά για «το πέτρινο δάσος των Μετεώρων». Τέλος, ο διαπρεπής Γάλλος αρχαιολόγος και περιηγητής Leon Heuzey χαρακτήρισε τα Μετέωρα “Θηβαΐδα των Σταγών”. Να σημειώσουμε ότι η Θηβαΐς είναι περιοχή της Αιγύπτου, στην ομώνυμη έρημο της οποίας κατά τη ρωμαϊκή περίοδο άκμασε ο ασκητισμός, ενώ Σταγοί είναι το μεσαιωνικό όνομα της Καλαμπάκας.
Οι αρχές του μοναχισμού στα Μετέωρα
Για το πότε εμφανίστηκαν οι πρώτοι ασκητές μοναχοί στα Μετέωρα δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα. Ο βυζαντινολόγος και πανεπιστημιακός Αδαμάντιος Αδαμαντίου (1875-1937) θεωρεί ότι υπήρχε σκήτη στα Μετέωρα ήδη από τον 10ο αιώνα. Όπως γράφει ο Σπυρίδων Βλιώρας, κατά τον 10ο και 11ο αιώνα οι πρώτοι ασκητές έκαναν την εμφάνισή τους στα Μετέωρα. Αυτοί ζούσαν στα φυσικά κοιλώματα των βράχων ή σε μικρά κελιά και είχαν υποτυπώδη παρεκκλήσια, τα “προσευχάδια” για την καθημερινή τους προσευχή. Από τον 12ο αιώνα σταδιακά ο αριθμός τους άρχισε να αυξάνεται.
Η πρώτη προσπάθεια οργανωμένου μοναστικού βίου έγινε το 12ο αιώνα με την ίδρυση της Σκήτης της Δούπιανης ή των Σταγών, λίγο έξω από το σημερινό Καστράκι. Κέντρο της ήταν ο μικρός ναός αφιερωμένος στην Παναγία που αποτελούσε το Κυριακό ή Πρωτάτο της πρώτης μετεωρίτικης μοναστικής πολιτείας. Κάθε Κυριακή στον μικρό ναό της Παναγίας της Δούπιανης συγκεντρώνονταν για να συμμετάσχουν στην κοινή λατρεία, όλοι οι μετεωρίτες αναχωρητές από τα ασκητήρια και τις σπηλιές τους. Όπως μαρτυρούν τα σχετικά με τα Μετέωρα χρυσόβουλα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων Νικηφόρου Γ’ Βοτανειάτη (1078-1081), Αλεξίου Α’ Κομνηνού (1081-1118), Μανουήλ Α’ Κομνηνού (1143-1180) και Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου (1328-1341), η σκήτη της Δούπιανης ήταν εξαρτημένη από την επισκοπή Σταγών στην οποία κατέβαλλε ετήσιο φόρο μια λίτρα καθαρό κερί.
Σύμφωνα με το “Σύγγραμμα ιστορικόν ή Χρονικόν των Μετεώρων”, ο ναός της Παναγίας «εις κεφαλήν τη σκήτεως Σταγών προετετίμητο, ως πρωτάτον ων», ο δε ηγούμενος αυτής έφερε, κατά τα αγιορείτικα πρότυπα τον τίτλο του Πρώτου «ούτω γαρ η συνήθεια επεκράτει, ότι ο πρώτος της σκήτεως είχε και το της ηγουμενείας όνομα» και «παρεκτός του πρώτου της σκήτεως του εν Δουπιάνη ουδείς άλλος ηγούμενος ονομάζετο εν ταις μετεώρου μοναίς απάσαις».
Στα χρόνια του Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου η Θεσσαλία και η Δυτική Ελλάδα κατακτήθηκαν από τον ηγεμόνα των Σέρβων Στέφανο Δουσάν Γ΄ Ούρεση (1321-1331), μετά τον θάνατο του οποίου ο ετεροθαλής αδελφός, ο Ελληνοσέρβος Συμεών Ούρεσης Παλαιολόγος (1358-1370) αυτοανακηρύχθηκε τσάρος και ένωσε σε ένα κράτος την Ήπειρο και τη Θεσσαλία με πρωτεύουσα τα Τρίκαλα. Ο Συμεών ευνόησε τη μοναστική πολιτεία των Μετεώρων και παραχώρησε σε αυτά προνόμια το 1358 και το 1362, απέσπασε δε από τη δικαιοδοσία της επισκοπής Σταγών τη σκήτη της Δούπιανης.
Ηγετική μορφή κατά τον 14ο αιώνα αναδείχθηκε ο ιερομόναχος Νείλος, ο οποίος διακρίθηκε για την κτητορική του δραστηριότητα. Καθοριστική για τον μοναχισμό στα Μετέωρα ήταν η έλευση σ’ αυτά του Αγιορείτη ερημίτη Αθανάσιου (Υπάτη 1302- Μετέωρα 1380) μαζί με τον γέροντά του Γρηγόριο, μετά από υπόδειξη του τότε επισκόπου Σερβίων Ιακώβου.
Ο Αθανάσιος και ο Γρηγόριος εγκαταστάθηκαν στον βράχο του Στύλου (σήμερα ονομάζεται Βράχος του Αγίου Πνεύματος) και παρέμειναν για δέκα χρόνια εκεί ως στυλίτες. Το 1340, ο Αθανάσιος μαζί με άλλους δύο μοναχούς ανέβηκε σε άλλο βράχο των Μετεώρων «τόπον αναχωρητικόν, πέτραν εις αιθέριον ύψος ηρμένην», τον λεγόμενο «Πλατύν Λίθον ή Μετέωρον» όπου έχτισε το ασκητήριό του και οργάνωσε την πρώτη μονή από 14 αρχικά μοναχούς οι οποίοι μέχρι τότε ασκήτευαν στους γύρω βράχους. Έτσι ιδρύθηκε από τον όσιο Αθανάσιο, Μετεωρίτη πλέον, το πρώτο κοινόβιο των Αγίων Μετεώρων, με αυστηρή τυπική διάταξη την οποία διατύπωσε ο ίδιος.
Μετά τον θάνατο του Συμεών Ούρεση Παλαιολόγου το 1370 ανακηρύχθηκε βασιλιάς ο γιος του Ιωάννης Ούρεσης Άγγελος Κομνηνός Δούκας ο Παλαιολόγος. Ο νέος βασιλιάς επισκέφθηκε στα Μετέωρα τον Αθανάσιο και γοητεύτηκε τόσο πολύ από την προσωπικότητά του, ώστε αποφάσισε να γίνει μοναχός. Στα τέλη του 1372/αρχές 1373 αφού παρέδωσε την εξουσία στον καίσαρα Αλέξιο Άγγελο Φιλανθρωπηνό εκάρη μοναχός με το όνομα Ιωάσαφ.
Λίγο πριν το θάνατό του ο Αθανάσιος παραχώρησε στον βασιλιά – μοναχό Ιωάσαφ «πάσαν την εξουσίαν και αρχήν της μονής του». Μετά τον θάνατο του Αθανάσιου, ο Ιωάσαφ έγινε «Πρώτος και πνευματικός πατήρ του Μετεώρου». Παραχώρησε στη Μονή του Μετεώρου πολλά κτήματα, ανακαίνισε και επέκτεινε το 1388 τον ναό της Μεταμορφώσεως που είχε ιδρύσει ο όσιος Αθανάσιος «εις μήκος και εις ύψος καθώς νυν οράται ανυγειρεν» και οικοδόμησε κελιά, νοσοκομείο και άλλα κτίσματα.
Ο Ιωάσαφ πέθανε γύρω στο 1422-1423 και η Εκκλησία τον κατέταξε στους Οσίους μαζί με τον Αθανάσιο.
Πόσες μονές υπήρχαν παλαιότερα στα Μετέωρα;
Αν και σήμερα λειτουργούν μόνο έξι μονές στα Μετέωρα φαίνεται ότι πριν από μερικούς αιώνες ήταν πολύ περισσότερες.
Σύμφωνα με τον Leon Heuzey βαθμιαία όλοι οι βράχοι των Μετεώρων κατοικήθηκαν από μοναχούς και οι μονές που ιδρύθηκαν και σ’ αυτά ήταν 24, οι εξής: Αγία Μονή, Αγία Τριάδα, Άγιοι Ταξιάρχαι, Άγιον Πνεύμα, Άγιος Αθανάσιος, Άγιος Αντώνιος, Άγιος Γεώργιος, Άγιος Δημήτριος, Άγιος Μόδεστος, Άγιος Νικόλαος ο Αναπαυσάς, Άγιος Νικόλαος Κοφινά, Άγιος Νικόλαος Μπάτοβα, Άγιος Στέφανος, Άλυσος, Βαρλαάμ, Καλλιστράτου, Μετέωρο ή Μεταμορφώσεως, Μονή Δούπιανης, Ογλού, Παναγίας, Παντοκράτωρ, Ρουσάνου, Υπαπαντή και Υψηλοτέρα. Στη διάρκεια του 15ου αιώνα σημειώθηκαν διαφωνίες μεταξύ των μοναχών, ιδιαίτερα για το θέμα των “πρωτείων” ανάμεσα στη σκήτη της Δούπιανης ή των Σταγών και στη Μονή Μεγάλου Μετεώρου.
Με την καταλυτική επέμβαση των Οθωμανών τα κοινόβια άρχισαν να διαλύονται και πολλές μονές των Μετεώρων καταστράφηκαν ή ερημώθηκαν. Στα χρόνια του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς και στη διάρκεια του 16ου αιώνα ο μοναχισμός άνθησε ξανά στα Μετέωρα. Μεταξύ 1521 και 1542 υπήρχαν στα Μετέωρα 14 μονές. Σταδιακά, η φθορά από τον χρόνο, οι δυσκολίες, οι κλοπές, αλλά και η άγνοια είχαν σαν αποτέλεσμα τον αφανισμό πολλών σημαντικών χειρογράφων από τις βιβλιοθήκες των μοναστηριών. Από τις αρχές του 18ου αιώνα στις μονές των Μετεώρων λειτουργούσαν φυλακές όπου κλείνονταν Έλληνες που καταδικάζονταν από τους Τούρκους, αλλά και κληρικοί που τιμωρούνταν για κανονικά ή άλλα εκκλησιαστικά παραπτώματα από τους Οικουμενικούς Πατριάρχες.
Στις αρχές του 19ου αιώνα πολλά μοναστήρια λεηλατήθηκαν από τον Αλή πασά. Ως τη δεκαετία του 1920 η άνοδος στις μονές και η μεταξύ τους επικοινωνία γινόταν με ανεμόσκαλες, σχοινιά, τροχαλίες και καλάθια. Τότε λαξεύτηκαν κλίμακες και σήραγγες στους βράχους, για την πρόσβαση στις μονές. Πολλές ζημιές υπέστησαν οι μονές των Μετεώρων και στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής(1941-1944).
Οι μονές των Μετεώρων σήμερα
Σήμερα στα Μετέωρα λειτουργούν έξι μονές. Ας δούμε περισσότερα στοιχεία γι’ αυτές.
Η Ιερά Μονή Μεγάλου Μετεώρου – Μεταμορφώσεως του Σωτήρος είναι η μεγαλύτερη και μία από τις παλαιότερες μονές των Μετεώρων, καθώς η ίδρυσή της τοποθετείται λίγο πριν τα μέσα του 14ου αιώνα. Στη μονή σήμερα υπάρχουν πολύτιμα και μοναδικά κειμήλια (φορητές εικόνες από τον 14ο ως τον 19ο αιώνα, ξυλόγλυπτα, χρυσοκέντητα κ.ά.), το κελάρι όπου φυλάσσονται παλαιά χειροποίητα σκεύη και εργαλεία της αγροτικής και κτηνοτροφικής ζωής κ.ά.
Η Ιερά Μονή Βαρλαάμ – Αγίων Πάντων βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά των βράχων των Μετεώρων, νοτιοανατολικά της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου. Ο πρώτος που εγκαταστάθηκε στον βράχο ήταν ο αναχωρητής Βαρλαάμ σύγχρονος του Οσίου Αθανασίου του Μετεωρίτη. Τον 16ο αιώνα έφτασαν εκεί ο επίσημοι κτήτορες της μονής, οι Γιαννιώτες αδελφοί ιερομόναχοι Θεοφάνης και Νεκτάριος, οι Αψαράδες ή Αψαράτες. Στο σκευοφυλάκιο της μονής φυλάσσονται πολύτιμα εκθέματα, όπως ξυλόγλυπτοι σταυροί, σπάνιες ρωσικές και αξιόλογες μεταβυζαντινές φορητές εικόνες. Πλούσια είναι η συλλογή χειρογράφων και παλαιτύπων της μονής.
Ακριβώς πάνω από την Καλαμπάκα βρίσκεται η Ιερή Μονή Αγίου Στεφάνου, η πρώτη μετεωρίτικη μονή που μετατράπηκε σε γυναικεία (το 1961) και που σήμερα έχει την πιο πολυπληθή αδελφότητα μοναχών απ’ όλα τα μοναστήρια των Μετεώρων. Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες, ως το 1927 υπήρχε επιγραφή στο βράχο κοντά στην εξωτερική είσοδο της μονής με χαραγμένο το όνομα Ιερεμίας, χρονολογούμενη από το 1191/1192. Πιθανότατα πρόκειται για τον πρώτο ασκητή ερημίτη που ανέβηκε στον βράχο του Αγίου Στεφάνου. Πρώτος βέβαιος κτήτοράς της θεωρείται ο αρχιμανδρίτης όσιος Αντώνιος Καντακουζηνός ο οποίος κατά το α’ μισό του 15ου αιώνα έχτισε ένα μικρό καθολικό προς τιμήν του Αγίου Στεφάνου.
Σ’ έναν επιβλητικό και μεγαλόπρεπο βράχο απότομο βράχο, βορειοανατολικά της Καλαμπάκας είναι χτισμένη η μονή της Αγίας Τριάδας, για την οποία υπάρχει μαρτυρία από το 1362, του Συμεών Ούρεση Παλαιολόγου. Ο ηγούμενος του Μεγάλου Μετεώρου Πολύκαρπος Ραμμίδης έγραφε το 1882, χωρίς την παράθεση κάποιας πηγής, πως το μοναστήρι χτίστηκε το 1438 από τον μοναχό Δομέτιο. Η κλίμακα ανάβασης της μονής κατασκευάστηκε το 1925 από τον τεχνίτη Παύλο Λαζάροβιτς, αποτελούμενη από 140 περίπου σκαλοπάτια και ειδικό προστατευτικό στηθαίο. Αν και η μονή έχει λεηλατηθεί κατά καιρούς σώζονται σ’ αυτή 31 χειρόγραφοι κώδικες, ενώ επίσης φυλάσσεται ως πολύτιμο κειμήλιο η κάρα του Αγίου Τρύφωνος.
Πολύ κοντά στο Καστράκι βρίσκεται η Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά. Η επωνυμία “Αναπαυσάς” οφείλεται είτε σε κάποιον παλιό κτήτορά της ή απλώς προέρχεται από το ρήμα “αναπαύομαι” και αναφέρεται στο καλό φυσικό και πνευματικό κλίμα του μοναστηριού, στο οποίο πολλοί μοναχοί αποσύρονταν και έβρισκαν ανάπαυση και αναψυχή. Ο Πολύκαρπος Ραμμίδης το 1882 ανέφερε ότι η δεύτερη ονομασία της μονής ήταν Άσμενος, δηλαδή τόπος χαρούμενος, ευχάριστος για διαμονή. Οι πρώτοι μοναχοί πρέπει να ανέβηκαν στον βράχο στις αρχές του 14ου αιώνα και σιγά – σιγά να ίδρυσαν το μοναστήρι. Στη διάρκεια της Κατοχής, η μονή χτυπήθηκε από όλμους και υπέστη σοβαρές καταστροφές. Από τη δεκαετία του 1970 ως το 1997 το μοναστήρι έμενε χωρίς μοναχούς. Τη χρονιά εκείνη εγκαταστάθηκε σ’ αυτό ο αρχιμανδρίτης Πολύκαρπος ο οποίος συνέβαλε στον εξωραϊσμό και την ανακαίνισή της.
Τέλος η Ιερά Μονή Ρουσάνου – Αγίας Βαρβάρας λειτουργεί σήμερα ως γυναικείο μοναστήρι. Η επωνυμία Ρουσάνου οφείλεται είτε στον πρώτο οικιστή του βράχου ή στον κτήτορα του πρώτου ναού του 13ο ή τον 14ο αιώνα. Η πρώτη γραπτή αναφορά του ονόματος Ρουσάνου βρίσκεται στο λεγόμενο «Γράμμα Ιστορικόν» ή «Χρονικόν των Μετεώρων», γραμμένο λίγο μετά τον Αύγουστου του 1529, που κάνει λόγο για “την μονήν του Ρουσάνου” που μέχρι πριν από λίγα έτη ήταν «ηρημωμένη των κατοίκων». Στις 7 Οκτωβρίου 1988 η ανδρική, ως τότε, μονή Ρουσάνου μετατράπηκε επίσημα σε γυναικεία και εγκαταστάθηκε σ’ αυτήν οκταμελής αδελφότητα μοναζουσών από την ιερά μονή κοιμήσεως Θεοτόκου Σταγιάδων. Στις 22 Οκτωβρίου 1996 έγινε από τον μακαριστό Μητροπολίτη Σταγών και Μετεώρων Σεραφείμ η Θεμελίωση της νέας τριώροφης πτέρυγας της μονής, στον χώρο του παλαιού βουρδοναριού (στάβλου) της.
Τα μοναστήρια των Μετεώρων από το 1988 περιλαμβάνονται στον κατάλογο μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO.
Πηγές: Σπυρίδων Βλιώρας, “ΑΓΙΑ ΜΕΤΕΩΡΑ – ΟΙ ΟΥΡΑΝΟΓΕΙΤΟΝΕΣ ΒΡΑΧΟΙ”, ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΡΟΥΣΑΝΟΥ – ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΙΛΗΤΟΣ.
Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ – ΛΑΡΟΥΣ – ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ, ΤΟΜΟΣ 42
protothema.gr/Μιχάλης Στούκας
