του Παύλου Παπαδόπουλου
Στις 7 Σεπτεμβρίου ενεργοποιήθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο η διαδικασία που πρόκειται να καταλήξει στην ανακήρυξη του αυτοκεφάλου της Ουκρανικής Εκκλησίας, γεγονός που έχει οδηγήσει τις εκκλησιαστικές σχέσεις της Κωνσταντινούπολης με τη Μόσχα σε ένα από τα χειρότερα σημεία των τελευταίων δεκαετιών – αν όχι αιώνων.
Η εξέλιξη έχει σημασία θρησκευτική, αλλά και γεωπολιτική, καθώς συνδέεται με το ουκρανικό ζήτημα. Το αυτοκέφαλο θα ενισχύσει την Ουκρανία κάτι που η Ρωσία δεν επιθυμεί. Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ρωσίας έχει απειλήσει με σχίσμα σε περίπτωση που το Οικουμενικό Πατριαρχείο προχωρήσει στην παραχώρηση του αυτοκεφάλου στην Εκκλησία της Ουκρανίας, ενώ σε έκτακτη συνεδρίασή της την Παρασκευή αποφάσισε τη διακοπή μνημόνευσης του Οικουμενικού Πατριάρχη. Λίγη ώρα νωρίτερα, ο εκπρόσωπος Τύπου του Κρεμλίνου Ντμίτρι Πεσκόφ είχε δηλώσει με νόημα ότι «η διατήρηση της ενότητας της Ορθοδοξίας είναι η προτιμητέα επιλογή της Μόσχας».
Προσωπικότητα με βάθος γνώσης στο πεδίο της θρησκείας και της πολιτικής εξηγεί μιλώντας στην «Κ» ότι πολλοί εξ ημών, συνηθισμένοι στην κοσμική κοινωνία, παραβλέπουμε ότι η θρησκεία σφραγίζει το συλλογικό υποσυνείδητο και διαμορφώνει τις σχέσεις ισχύος σε ένα βάθος χρόνου που υπερβαίνει κατά πολύ την ανθρώπινη ζωή. Κατά συνέπεια, οι συντήξεις ή οι σχάσεις στο θρησκευτικό πεδίο μεταμορφώνουν τις κοινωνίες με τρόπο αργό, βαθύ και οριστικό.
Ο κύβος ερρίφθη
Οι σχετικές εξελίξεις επιταχύνθηκαν στο τέλος του καλοκαιριού. Ο Πατριάρχης Μόσχας κ. Κύριλλος επισκέφθηκε το Οικουμενικό Πατριαρχείο στις 31 Αυγούστου σε μια ύστατη προσπάθεια να μεταπειστεί ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος. Η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου είχε αποφασίσει ήδη από τις 20 Απριλίου 2018 να αποδεχθεί αίτημα της Ουκρανίας για αυτοκεφαλία. Οταν ο Ρώσος ιεράρχης έφτασε στην Πόλη είχε ήδη πληροφορηθεί ότι ο κύβος είχε ριφθεί. Μία εβδομάδα μετά, στις 7 Σεπτεμβρίου, ανακοινώθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο ότι αποστέλλονται στο Κίεβο δύο έξαρχοι, ο αρχιεπίσκοπος Παμφίλου Δανιήλ και ο επίσκοπος Edmonton κ. Ιλαρίων προκειμένου να επιτευχθεί η εκκίνηση των συζητήσεων που θα καταλήξουν στη διαμόρφωση της τελικής πρότασης για την αυτοκεφαλία, την οποία θα πρέπει να επικυρώσει η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Στο Κίεβο λειτουργούν τρεις παράλληλες Ορθόδοξες Εκκλησίες: Η πρώτη Εκκλησία είναι η «Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία» με επικεφαλής τον μητροπολίτη κ. Ονούφριο, που παραμένει σε εκκλησιαστική ένωση με το Πατριαρχείο Μόσχας. Κατηγορείται ότι ιερείς της ευνόησαν τις επιχειρήσεις για την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία και την απόσχιση της Ανατολικής Ουκρανίας. Η δεύτερη είναι η «Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία» (Πατριαρχείο Κιέβου) με επικεφαλής τον Πατριάρχη Κιέβου κ. Φιλάρετο. Είναι η Εκκλησία που έχει καταθέσει το αίτημα αυτοκεφαλίας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Θεωρείται από τους Ρώσους «σχισματική», διότι αποσχίστηκε τη δεκαετία του ’90 από το Πατριαρχείο Μόσχας και ο Πατριάρχης Κιέβου δεν αναγνωρίζεται ως «Πατριάρχης». Η τρίτη είναι η «Ουκρανική Αυτοκέφαλος Ορθόδοξη Εκκλησία» με επικεφαλής τον μητροπολίτη κ. Μακάριο.
Οι εξελίξεις περί της αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας δεν θα επιταχυνθούν, αλλά ούτε και θα βραδύνουν, όπως έχει καταστήσει σαφές ο μητροπολίτης Γαλλίας κ. Εμμανουήλ, στενός συνεργάτης του κ.κ. Βαρθολομαίου, ο οποίος χειρίζεται το ζήτημα. «Ο Οικουμενικός Πατριάρχης θα βαδίσει όπως ο Ιησούς στο νερό», εξηγεί στην «Κ» ανώτατη πηγή που αρέσκεται σε βιβλικές μεταφορές, εννοώντας ότι θα πρέπει να αναμένονται χειρισμοί που θα εντυπωσιάσουν για τον θεόπνευστο συνδυασμό ισορροπίας και αποτελεσματικότητας. Δεν είναι βεβαίως απίθανο ο περίπατος επί των υδάτων να αποδειχθεί δύσκολος. Οι Ρώσοι δείχνουν να εννοούν την απειλή σχίσματος, δηλαδή τη διακοπή κοινωνίας της Μόσχας με το Φανάρι, διότι αντιτίθενται σε κάθε πράξη υποστήριξης των αντιρωσικών δυνάμεων στην Ουκρανία.
Αμερικανική υποστήριξη
Το ουκρανικό αίτημα, που υποστηρίζεται από τον πρόεδρο της χώρας Πέτρο Ποροσένκο, αλλά και από τους Αμερικανούς, συνδέεται με την ενίσχυση της εθνικής υπόστασης της Ουκρανίας ως κράτους όπου η επιρροή της Ρωσίας βαίνει μειούμενη. Την Τρίτη 11 Σεπτεμβρίου, ο Αμερικανός πρεσβευτής περί διεθνών θρησκευτικών ελευθεριών Σάμιουελ Μπράουνμπακ επισκέφθηκε τον κ. Ποροσένκο για να διαλύσει κάθε αμφιβολία περί της αμερικανικής υποστήριξης στο αίτημα. Η σπουδή αυτή εδράζεται στη γεωπολιτική αρχή ότι ένα ανεξάρτητο κράτος δεν μπορεί να έχει Εκκλησία εξαρτημένη από την Εκκλησία και το Πατριαρχείο ενός άλλου κράτους από το οποίο προσπαθεί να αυτονομηθεί. Η Ουκρανία δεν είναι η πρώτη χώρα που διεκδίκησε εκκλησιαστική αυτονομία από τη Μόσχα. Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης το Πατριαρχείο Μόσχας είδε την επιρροή του να συρρικνώνεται σε χώρες που συγκροτούσαν την ΕΣΣΔ, καθώς οι Εκκλησίες στις χώρες αυτές ζήτησαν και έλαβαν το αυτοκέφαλο (παράδειγμα, η Εσθονία).
Το ρωσικό ιερατείο, όμως, δεν στρέφει και το άλλο μάγουλο. Σε μια προσπάθεια αντιστροφής των όρων επιχειρεί την αποδυνάμωση του Οικουμενικού Πατριαρχείου –που έχει το αποκλειστικό προνόμιο να αποδίδει το αυτοκέφαλο– προκειμένου να επιβληθεί στην Ορθοδοξία και να υλοποιήσει το όραμα της Tρίτης Ρώμης, τη ρωσική «Μεγάλη Ιδέα», βάσει της οποίας η Μόσχα αναδεικνύεται ως το τρίτο κέντρο του χριστιανικού κόσμου μετά τη Ρώμη και την Πόλη, ενισχύοντας έτσι την παγκόσμια εμβέλειά της. Η τελευταία θεωρεί ότι αμύνεται έναντι της Δύσης που απεργάζεται την αποδυνάμωσή της και πιστεύει ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο συμμαχεί με τις ΗΠΑ και ενισχύει τους σχεδιασμούς της Ουάσιγκτον στις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ.
Από την άλλη πλευρά, πηγές κοντά στο Φανάρι υποστηρίζουν ότι η «ρωσόπνευστη» αποδυνάμωση του Οικουμενικού Πατριαρχείου πραγματοποιείται μέσα από μια επιχείρηση επιρροής που βρίσκεται σε εξέλιξη σε χώρες όπου υφίσταται το ορθόδοξο δόγμα. Προωθείται μέσα από την οργάνωση περιοδειών ιερών λειψάνων και θαυματουργών εικόνων, την ανέγερση ρωσικών εκκλησιών και την υποστήριξη τοπικών συλλόγων και ακροδεξιών πολιτικών ρευμάτων.
Η διένεξη της χιλιετίας
Οι έχοντες ισχυρή μνήμη τονίζουν ότι τον Δεκέμβριο του 1999, ο μακαριστός Πατριάρχης Μόσχας και Πασών των Ρωσιών Αλέξιος Β΄ είχε κατορθώσει να ματαιώσει την πρωτοβουλία του κ.κ. Βαρθολομαίου για μια συνάντηση με τον Πάπα Ιωάννη Παύλο Β΄, με στόχο να μεταδοθεί, εν όψει της νέας χιλιετίας και της συμπλήρωσης 2.000 ετών από τη γέννηση του Χριστού, ένα μήνυμα ενότητας στα δισεκατομμύρια των όπου γης χριστιανών. Μια τέτοια συνάντηση θα λειτουργούσε ενισχυτικά για τη διεθνή ακτινοβολία του Οικουμενικού Πατριάρχη, κάτι που το Πατριαρχείο Μόσχας δεν επιθυμούσε. Την κρίσιμη αποστολή αποτροπής της συνάντησης ανέλαβε με δηλώσεις και χειρισμούς του (επικαλέστηκε το θέμα της Ουνίας) ο τότε μητροπολίτης Σμολένσκ και Καλίνινγκραντ κ. Κύριλλος. Στις 27 Ιανουαρίου 2009, ο κ. Κύριλλος διαδέχθηκε τον Αλέξιο και η πολιτική τριβών με το Οικουμενικό Πατριαρχείο συνεχίζεται ώς σήμερα.
Μια γεωπολιτική σύγκρουση στην καρδιά της Ορθοδοξίας
Η ισχυρή σύγκρουση εκδηλώθηκε μέσα από τις «προωθημένες» δηλώσεις του μητροπολίτη Βολοκολάμσκ και προέδρου του τμήματος εξωτερικών πολιτικών σχέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας κ. Ιλαρίωνος, ο οποίος απείλησε πως θα επέλθει σχίσμα και τουλάχιστον οι μισοί εκ των 300 εκατομμυρίων Ορθοδόξων επί γης (δηλαδή οι Ρώσοι) δεν θα αναγνωρίζουν πλέον τον Οικουμενικό Πατριάρχη ως πρώτον μεταξύ ίσων μέσα στην οικογένεια των Ορθόδοξων Εκκλησιών.
Ωστόσο, αυτή η απειλή εύκολα εξαπολύεται, αλλά δύσκολα πραγματοποιείται, αφού αυτό θα σημαίνει ότι η Μόσχα έχει αποφασίσει να παραβεί τον 28ο κανόνα της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου που συγκλήθηκε στη Χαλκηδόνα το 451 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Μαρκιανό και τη σύζυγό του Αυγούστα Πουλχερία και «απένειμεν εις τον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως ίσα πρεσβεία τιμής και προνόμια με τα του Ρώμης». Ακριβώς γι’ αυτό, όπως βεβαιώνουν οι ολίγοι κοινωνοί των εξελίξεων, μπορεί να κυριαρχεί ένα κλίμα σύγκρουσης, αλλά οι παρασκηνιακές συνομιλίες ανάμεσα στο Φανάρι και στη Μόσχα εντείνονται. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πλέον πρόσφατη «πρόκληση» της Μόσχας κατά του Οικουμενικού Πατριαρχείου εκδηλώθηκε τον Ιούνιο του 2016, όταν η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος στην Κρήτη πραγματοποιήθηκε χωρίς τη συμμετοχή του Πατριαρχείου Μόσχας και τριών ακόμα Εκκλησιών. Οι μελετητές της φαναριώτικης πολιτικής γνώριζαν ότι αυτό δεν θα έμενε αναπάντητο.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης έχει καθήκον να διαφυλάξει την υπόσταση του Οικουμενικού Πατριαρχείου με δεδομένο ότι λειτουργεί από το 1453 εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στη συνέχεια της Τουρκίας. Κατά συνέπεια, φέρεται να έχει κρίνει ότι πρέπει να προσφέρει το αυτοκέφαλο στην Εκκλησία της Ουκρανίας, όχι μόνο γιατί το ζητούν οι Ουκρανοί, όχι απλώς γιατί το επιθυμούν οι ΗΠΑ, που άλλωστε είναι η μοναδική δύναμη που υποστηρίζει το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά, κυρίως γιατί έτσι θα δοθεί ένα σαφές μήνυμα ότι υπάρχει μόνον ένας Οικουμενικός Πατριάρχης, ο της Κωνσταντινουπόλεως που είναι ο πρώτος μεταξύ ίσων. Το μήνυμα αυτό έχει βαρύνουσα σημασία, διότι την αμφισβήτηση του Φαναρίου από τη Μόσχα την παρακολουθούν προσεκτικά τα υπόλοιπα Πατριαρχεία και οι Εκκλησίες προκειμένου να αποφασίσουν τη στάση τους.
Η ισχύς της Ιστορίας
Εκκλησιαστικοί κύκλοι παρατηρούν επίσης ότι «η έντονη αντίδραση της Μόσχας αποτελεί ουσιαστικά μια ομολογία αναγνώρισης, τόσο της πρωτεύουσας θέσης του Οικουμενικού Πατριαρχείου, όσο και του αποκλειστικού δικαιώματός του να απονέμει ή μη το αυτοκέφαλο». Αλλωστε, η αυτοκεφαλία της Ρωσικής Εκκλησίας εδόθη επίσης από το Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1589, όταν αναγνωρίστηκε ταυτόχρονα η αναγόρευση του μητροπολίτη Μόσχας σε Πατριάρχη. Υπενθυμίζεται ακόμα ότι το δικαίωμα της χειροτονίας του μητροπολίτη Κιέβου από τον Πατριάρχη Μόσχας αποτελεί παραχώρηση από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Διονύσιο Δ΄, η οποία έγινε το 1686. Στην απόφαση αυτή περιλαμβάνεται η πρόβλεψη ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης θα μνημονεύεται πριν από τον Πατριάρχη Μόσχας. Κατά συνέπεια, ο μητροπολίτης Κιέβου ανέκαθεν εξαρτάται από τον Οικουμενικό Πατριάρχη, του οποίου μάλιστα θεωρείται έξαρχος.
Βεβαίως, θα πρέπει να τονιστεί ότι η Ορθόδοξη Ρωσική Εκκλησία, η οποία ιδρύθηκε από τον πρίγκιπα Βλαδίμηρο το 988, είχε ως πρώτη μητροπολιτική έδρα το Κίεβο, όπου παρέμεινε ώς τον 14ο αιώνα όταν η πολιτική και θρησκευτική εξουσία μετακινήθηκε στη Μόσχα. Εξ ου και η ιδιαίτερη ευαισθησία της Μόσχας για όλα τα πολιτικά ή θρησκευτικά τεκταινόμενα στο Κίεβο.
Σημειώνεται, τέλος, ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο, στο πλαίσιο της Συνόδου της Κρήτης, σκόπευε να προτείνει να δοθεί σε όλες τις Εκκλησίες δικαίωμα συνυπογραφής στις αποφάσεις του περί της απονομής αυτοκεφαλίας, αλλά η Μόσχα δεν αποδέχθηκε την πρόταση και δεν προσήλθε στη Σύνοδο απαιτώντας ισότητα υπογραφής με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, κάτι που απορρίφθηκε. Πρόκειται για μια κλασική ειρωνεία της ιστορίας, λένε οι γνωρίζοντες, καθώς στην προσπάθειά της να ενισχύσει την εμβέλειά της έναντι της «Μητέρας Εκκλησίας», η «Ρωσίδα θυγατέρα» προχώρησε σε μια απόφαση που επιτρέπει σήμερα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο να προχωρά σύμφωνα με το Κανονικό Δίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην απονομή της αυτοκεφαλίας.
Το χρονικό
1ος αι. μ.Χ.
Ο Απόστολος Ανδρέας ταξιδεύει στις ελληνικές αποικίες των βορείων ακτών της Μαύρης Θάλασσας. Σύμφωνα με τον θρύλο φτάνει σε μια περιοχή και προφητεύει ότι στο μέλλον θα χτιστεί εκεί μια μεγάλη χριστιανική πόλη, το Κίεβο. Τοποθετεί έναν Σταυρό, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η Εκκλησία του Αγίου Ανδρέα.
988
Ο πρίγκιπας Βλαδίμηρος βαπτίζεται χριστιανός και ιδρύει τη Ρωσική Εκκλησία στο Κίεβο.
1325
Ο μητροπολίτης Πέτρος μεταφέρει την έδρα της Ρωσικής Εκκλησίας στη Μόσχα.
1439
Βυζαντινοί ιεράρχες και ο Ρώσος μητροπολίτης Ισίδωρος αναγνωρίζουν την πρωτοκαθεδρία του Πάπα στη Σύνοδο της Φλωρεντίας.
Η Μόσχα απορρίπτει την αναγνώριση. Ο Ισίδωρος καθαιρείται και αναπτύσσεται η θεωρία της Μόσχας ως «Τρίτης Ρώμης» μετά τη Ρώμη και την Πόλη.
1448
Η Ρωσική Εκκλησία ανεξαρτητοποιείται μονομερώς από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
1589
Αναγνωρίζονται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο η αυτοκεφαλία της Εκκλησίας της Ρωσίας και η αναγόρευση του μητροπολίτη Μόσχας σε Πατριάρχη.
1686
Ο Πατριάρχης Διονύσιος Δ΄ παραχωρεί στον Πατριάρχη Μόσχας το δικαίωμα της χειροτονίας του μητροπολίτη Κιέβου.
17-26/6/2016
Η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος της Ορθοδόξου Εκκλησίας πραγματοποιείται στην Κρήτη χωρίς τη συμμετοχή του Πατριαρχείου Μόσχας.
7/9/2018
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος ενεργοποιεί τη διαδικασία για την παραχώρηση της αυτοκεφαλίας στην Εκκλησία της Ουκρανίας.
