Ναυπάκτου Ιερόθεος : “Οι θεολογικές ανησυχίες του Ηγουμένου π. Εφραίμ Βατοπαιδινού”

Του Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Ένα επίκαιρο αφιερωματικό κείμενο υπό τον τίτλο “Οι θεολογικές ανησυχίες του Ηγουμένου π. Εφραίμ Βατοπαιδινού” δημοσιεύει ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος, αναφερόμενος τιμητικά στον π. Εφραίμ, ο οποίος το τελευταίο διάστημα δοκιμάστηκε για αρκετό καιρό στο Νοσοκομείο “Ευαγγελισμός”, από τον κορωνοϊό.

Ακολουθεί το κείμενο:

Ο Ηγούμενος τής Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου τού Αγίου Όρους Αρχιμανδρίτης π. Εφραίμ πρόσφατα ξεπέρασε μιά μεγάλη δοκιμασία μέ τόν κορωνοϊό, ξέφυγε από τά δόντια τού θανάτου καί τώρα βρίσκεται στό στάδιο τής αποκατάστασης.

Δοξάζουμε τόν Θεό γιά τήν εξέλιξη αυτή, επειδή μέ τήν προσευχή καί τήν ιατρική επιστήμη θά διατηρηθή ακόμη στήν ζωή γιά νά συνεχίση τό έργο του καί τήν διακονία του στήν Εκκλησία.

Μέ τόν π. Εφραίμ Βατοπαιδινό δέν είχαμε από τήν αρχή ιδιαίτερη επικοινωνία, αλλά τελικά συναντηθήκαμε μέσα από τήν Ορθόδοξη θεολογία καί συγκεκριμένα τήν θεολογία τών Προφη­τών, τών Αποστόλων καί τών Πατέρων.

Αυτό δείχνει τό πώς ενώ μπορεί νά υπάρχουν διαφορές με­τα­ξύ νοοτροπιών, χαρακτήρων, γεγονότων, εν τούτοις μπορεί νά υπάρξη επικοινωνία καί κοινωνία μέσα από τήν αυθεντική ορθό­δο­ξη θεολογία.

Η μεταξύ μας προσέγγιση άρχισε από τόν ίδιο καί φαίνεται μάς έφερε σέ επικοινωνία η θεολογία τής Εκκλησίας μας, όπως εκφράσθηκε μέσα από τήν γραπτή καί προφορική διδασκαλία τού αγίου Σωφρονίου τού Αθωνίτου καί τού π. Ιωάννου Ρωμανίδου.

Ο ίδιος ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης αγαπούσε πολύ τά κεί­μενα – τίς γραφές τού αγίου Σιλουανού, τό βιβλίο «Οι περιπέτειες ενός προσκυνητού» καί φυσικά τίς επιστολές τού αγίου Ιωσήφ τού Ησυχαστή τίς οποίες γνώριζε από τότε πού ήταν στήν Αμερική.

Μάλιστα, ο ίδιος ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης δίδασκε ότι όλοι οι άγιοι έχουν κοινή εμπειρία, μέθεξη τών ακτίστων ρημάτων, αλλά μπορεί νά διαφέ­ρουν στήν διατύπωση αυτής τής εμπειρίας μέ τά κτιστά ρή­ματα, νοήματα καί εικονίσματα.

Εκείνο πού έχει σημασία είναι η κοινή εμπειρική γνώση τού Θεού. Καί όταν οι θεούμενοι άγιοι συναντώνται, τότε ταυτίζονται καί στά κτιστά ρήματα, δηλαδή στήν ορο­λογία.

Αυτά έβλεπε ο Αρχιμανδρίτης Εφραίμ ο Βατοπαιδινός καί έδειχνε ενδιαφέρον γιά τά κείμενα καί τά βιβλία πού έγραφα.

Μόλις λάμ­βανε ένα βιβλίο μου «ξενυχτούσε», όπως μού έλεγε, γιά νά τό δια­βά­ση, παρά τόν φόρτο τών εργασιών του.

Επειδή κρατούσε τό βιβλίο στό κελλί του πολύ καιρό, γι αυτό οι μοναχοί του μέ παρα­­καλούσαν νά στέλνω περισσότερα βιβλία γιά νά μπορούν καί εκείνοι νά τά μελετούν, Έτσι, ενώ από κάθε έκδοση έστελνα ένα βιβλίο σέ κάθε Μονή τού Αγίου Όρους, στήν Μονή Βατοπαιδίου έστελνα 2-3 βιβλία, ώστε νά υπάρχη η δυνατότητα από τούς μο­ναχούς νά τά μελετούν.

Τό σημαντικό είναι ότι ο Αρχιμ. π. Εφραίμ μού τηλεφω­νούσε μερικές φορές στίς πιό ακατάλληλες ώρες γιά τό δικό μου πρόγραμμα, ήτοι μετά τίς 12 η ώρα τό βράδυ, στό ενδιάμεσο τών δικών τους ιερών ακολουθιών, αγρυπνιών κλπ. γιά νά εκφράση τίς απόψεις του καί τόν ενθουσιασμό του γιά κάποιο βιβλίο πού διάβαζε.

Θυμάμαι μιά τέτοια περί­πτωση, εορτή τών Χριστουγέννων μέ τό δικό τους ημε­ρολόγιο, πού μού τηλεφώνησε περίπου στίς 1 η ώρα τό βράδυ, μετά τά μεσάνυκτα, γιά νά εκφράση τήν χαρά του γιά ένα Χριστολογικό κείμενο πού είχε μόλις διαβάσει.

Αυτή, όμως, η αγάπη του γιά τήν Ορθόδοξη θεολογία δέν παρέμεινε σέ θεωρητικό επίπεδο, αλλά προχωρούσε καί σέ πρακτικό. Ήθελε μέ όλη του τήν καρδιά η Ορθόδοξη θεολογία τών Προφητών, Αποστόλων καί Πατέρων, όπως διατυπώθηκε στίς Οικουμενικές Συνόδους, νά περάση στόν λαό, ακόμη καί στίς Θεο­λογικές Σχολές. Μέσα σέ αυτήν τήν προοπτική μού έκανε κατά καιρούς διάφορες προτάσεις.

Κατ αρχάς μού πρότεινε νά χρηματοδοτή εξ ολοκλήρου τήν Εφημερίδα τής Ιεράς Μητροπόλεώς μας «Εκκλησιαστική Παρέμ­βα­ση», γιατί τήν θεωρούσε πολύ σημαντική γιά τήν προβολή τής Ορθοδόξου θεολογίας, όπως εκφράζεται μέ ποιμαντική προοπτική. Δέν έδειξα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιά τήν πρόταση αυτήν καί έτσι εκείνος έστελνε κατά καιρούς μόνον τήν συνδρομή του.

Έπειτα, μέ παρότρυνε πιεστικά νά δημιουργήσουμε στήν Ναύπακτο μιά Ορθόδοξη Θεολογική Ακαδημία, στήν οποία θά γινόταν σπουδή στήν Ορθόδοξη θεολογία, τής οποίας θά κάλυπτε καθ ολοκλήρου τά έξοδα η Ιερά Μονή Βατοπαιδίου.

Στήν Θεολογική αυτή Ακα­δημία θά έπρεπε νά έχω τήν επίβλεψη καί τήν διδασκαλία, καλώντας κατά απόλυτη προτί­μησή μου Θεολόγους, Κληρικούς καί λαϊκούς νά ομιλούν, οι οποίοι εκφρά­ζουν τήν θεολογία τών αγίων Πατέρων, όπως διατυπώνεται από τόν π. Ιωάν­νη Ρωμανίδη.

Μελέτησα τήν πρόταση αυτήν πού ήταν πράγματι ενδια­φέρουσα καί ελπιδοφόρα, αλλά διαπίστωσα ότι δέν θά μπορούσε νά πραγματοποιηθή στήν μικρή Μητρόπολή μου αυτό τό μεγάλο έργο, καί γι αυτό τελι­κά επιφυλάχτηκα γιά τήν υλοποίησή της, άν καί έβλεπα τήν αναγ­καιότητά της.

Αντί αυτού τού έργου, διοργανώθηκαν θεολογικά Συνέδρια στίς αρχές τού Οκτωβρίου κάθε έτους. Μέχρι τώρα έχουν διοργανωθή έξι (6) θεολογικά Συνέδρια.

Στήν εποχή μας παρατηρείται μιά απόκλιση από τήν Πατερική θεολογία, γιατί υπάρχουν επιδράσεις από άλλα αντι­πατερικά ρεύματα, τά οποία αλλοιώνουν τό lex credendi καί τό lex orandi τής Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Θεωρώ, μάλιστα, ότι η θεολογία πού εξέφραζε ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης είναι «τό όλον» τής Πατερικής Παραδόσεως. Δηλαδή, διάφοροι θεολόγοι σήμερα εκφράζουν ένα μέρος τής Ορθοδόξου Παραδόσεως καί μερικές φο­ρές καί αυτό είναι αλλοιωμένο, ενώ ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης εξέ­φραζε τό «όλον» τής Ορθοδόξου θεολογίας μέ τήν εμπειρία τών Προφητών, Αποστόλων καί Πατέρων, μέ τήν ορολογία τών Οι­κου­μενικών Συνόδων καί μέ τό ιστορικό πλαίσιο μέσα στό οποίο διατυ­πώθηκε.

Είναι χαρακτηριστικό ένα χωρίο από τόν «αγιορειτικό τόμο» πού έγραψε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, καί στό οποίο εκφράζεται αυτό τό «όλον» τής Ορθοδόξου θεολογίας, ακολου­θώντας τόν άγιο Μάξιμο τόν Ομολογητή: «… αρετή μέν γάρ πάσα, καί η εφ ημίν τού Θεού μίμησις πρός τήν θείαν ένωσιν επιτή­δειον ποιείται τόν κεκτημένον η δέ χάρις, αυτήν τελε­σιουργεί τήν απόρρητον ένωσιν δι αυτής γάρ όλος μέν όλοις τοίς αξίοις ο Θεός περιχωρεί όλω δέ όλοι περιχωρούσιν ολικώς οι άγιοι τώ Θεώ όλον αντιλαμβάνοντες εαυτών τόν Θεόν καί τής πρός αυτόν αναβάσεως, οίον έπαθλον αυτόν μόνον κτησάμενοι τόν Θεόν ψυχής πρός σώμα περιφύντα τρόπον, ως οικείοις μέλεσι, καί εν αυτώ είναι καταξιώσαντα».

Ο π. Εφραίμ επειδή έβλεπε τήν διστακτικότητά μου νά αποδεχθώ αυτήν τήν πρόταση ιδρύσεως καί λειτουργίας μιάς Θεολογικής Ακαδημίας στήν Ναύπακτο, μέ πλήρη οικονομική κάλυψη τής Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου, προχώρησε στήν υλο­ποίη­ση ενός άλλου σχεδίου, πού δείχνει τίς θεολογικές του ανησυχίες.

Τό έτος 2015 μέ προσκάλεσε νά επισκεφθώ μιά εβδομάδα τήν Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, νά ομιλώ καί νά συζητώ μέ τούς μοναχούς του πάνω σέ θεολογικά καί πνευματικά ζητήματα. Μέ εξέπληξε η πρότασή του, πού συνήθως δέν γίνεται σέ άλλες Ιερές Μονές.

Δηλαδή, είναι πολύ δύ­σκολο ένας Ηγούμενος, καί μάλιστα τού Αγίου Όρους, νά προσκαλέση έναν Μητροπολίτη γιά νά ομιλήση στούς μοναχούς του καί νά συζητήση μαζί τους γιά θέματα θεολογικά καί μοναχικά.

Η πρόταση αυτή μού δημιούργησε έκπληξη μεγάλη, αλλά τελικά τήν αποδέχθηκα ύστερα από επιμονή τού π. Εφραίμ.

Μού έστειλε τά θέματα πού έπρεπε νά επεξεργασθώ καί ξεκίνησα τόν Σεπτέμβριο τού 2015 γιά τήν Ιερά Μονή Βατο­παιδίου. Παρέμεινα τότε μιά εβδομάδα στήν Ιερά Μονή. Αυτό επαναλήφθηκε καί τά επόμενα χρόνια, μέχρι τό 2019 καί σταμάτησε μέ τήν εισβολή τής πανδημίας τού νέου ιού.

Τίς ημέρες αυτές πού ήμουν στήν Μονή γίνονταν δύο Συνάξεις τήν ημέρα μέ όλους τούς μονα­χούς, δύο ώρες τό πρωΐ 10-12, καί δύο ώρες τό βράδυ 8-10. Σέ κάθε Σύναξη ανέπτυσσα μία ώρα τό θέμα πού μού είχε δοθή καί στήν συνέχεια μία ακόμη ώρα γίνονταν συζητήσεις μέ τούς μοναχούς τής Ιεράς Μονής.

Τά θέματα τά οποία αναπτύχθηκαν σέ αυτές τίς συνάξεις ήταν τά ακόλουθα:

1. Τό Ανθρωπολογικό υπόβαθρο τής νοεράς προσευχής, 2. Λογική καί νοερά προσευχή, 3. Οι θείες Γραφές καί η νοερά προσευχή, 4. Ελεύθερη συζήτηση γιά μοναχικά καί θεολογικά θέματα, 5. Τά στάδια τής τελειώσεως, κάθαρση, φωτισμός καί θέωση, καί η έλευση, άρση καί εκ νέου έλευση τής Χάριτος τού Θεού, 6. Η διδασκαλία τού Γέροντος Σωφρονίου περί προσώπου, 7. Συζήτηση γιά τήν Ιερωσύνη καί τήν ησυχαστική παράδοση, 8. π. Ιωάννης Ρωμανίδης, ο θεολόγος καί προφήτης τού Γένους, προσωπική γνωριμία, 9. Ιερωσύνη καί παρακαταθήκη, 10. Ο ησυχαστής άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης, 11. Ο άγιος Ευδόκιμος καί η αγγελική ζωή, 12. Συζήτηση γιά θέματα μοναχικής ζωής, 13. Θεολογία, Εκκλησία καί ιστορία, 14. Ακτιβισμός καί ησυχασμός στήν κοινωνία καί τόν ορθόδοξο μοναχισμό, 15. Η Παναγία ως πρότυπο μοναχικής ζωής, 16. Η αίσθηση τής θείας Χάριτος είναι ένδειξη προαγωγής στήν πνευματική ζωή; 17. Τά πάθη νεκρώνονται, ξεριζώνονται, κρύβονται ή μεταμορ­φώνονται; 18. Ο μοναχός ως προφήτης καί θεολόγος, 19. Ταυτότητα εμπειριών καί θεολογίας μεταξύ Προφητών, Αποστό­λων καί Πατέρων, 20. Η θεία Λειτουργία ως προϋπόθεση γιά τήν θέωση τού ανθρώπου.

Συγχρόνως, στήν Τράπεζα πρωΐ καί βράδυ μέ προέτρεπε νά σχολιάζω θεολογικώς τά αναγνώσματα τής ημέρας εκείνης, πού ήταν κείμενα διαφόρων Πατέρων, χωρίς νά τά γνωρίζω εκ τών προτέρων.

Θυμάμαι μέ ιδιαίτερη συγκίνηση αυτές τίς Θεολογικές Συνάξεις, παρόντος τού Ηγουμένου τής Ιεράς Μονής Αρχιμ. π. Εφραίμ. Εκείνος έκανε έναν πρόλογο, στήν συνέχεια ανέπτυσσα προφορικά τά θέματα, καί ακολουθούσε ενδιαφέρουσα συζήτηση μέ ερωτήσεις πού υπέβαλαν οι μοναχοί καί ιερομόναχοι τής Ιεράς Μονής. Άλλες ερωτήσεις αναφέρονταν στό θέμα πού είχε αναπτυχθή καί άλλες είχαν άλλο περιεχόμενο.

Παρατηρούσα μέ πολύ ενδιαφέρον τά θεολογικά ενδιαφέ­ρον­τα τού π. Εφραίμ, τήν αγάπη του στήν Ορθόδοξη θεολογία τής Εκκλησίας, τό ανεπίφθονο τού χαρακτήρος του, τήν ελευ­θερία του μέ τήν οποία καθοδηγούσε τούς μοναχούς του, καί τόν πόθο του νά μορφώση τούς μοναχούς του μέ θεολογικά κριτήρια. Καθόταν δίπλα μου, άκουγε τίς ομιλίες μέ προσοχή ως μαθητής καί άφηνε μέ απόλυτη ελευθερία τούς υποτακτικούς του νά ερωτήσουν διάφορα θέματα πού τούς απασχολούσαν, καί παρε­νέβαινε δια­κριτικά όταν χρειαζόταν.

Επίσης, έβλεπα τό ενδιαφέρον τών μοναχών τής Ιεράς Μονής γιά τήν θεολογία πού στηρίζει τήν μοναχική ζωή καί πο­λιτεία, θαύμαζα τίς ερωτήσεις πού υπέβαλαν μέ ελευθερία, αλλά καί τήν γονιμοποίηση πού γινόταν μέσα στήν ψυχή τους, μετά τό τέλος τών συνομιλιών. Θυμάμαι ότι κάποιος νέος μοναχός μού είπε: «Όσες ημέρες είστε στό Μοναστήρι μας παραμένω ξάγρυπνος όλες τίς νύχτες», από αυτά πού άκουγε.

Αυτό τό έργο εξέπληττε καί εμένα. Αισθανόμουν ότι μέ τήν διδασκαλία τών Πατέρων τής Εκκλησίας τεκμηριωνόταν η ησυχα­στική ζωή πού εκείνοι κληρονόμησαν από τόν άγιο Ιωσήφ τόν Ησυ­χαστή, διά τού Γέροντός τους.

Επίσης, συγκινούμουν πολύ, διότι είχα αρχίσει πρίν πενήντα χρόνια τήν μοναχική μου ζωή, αλλά καί τήν συγγραφική μου δραστηριότητα πηγαίνοντας στό Άγιον Όρος καί ρωτώντας τους ησυχαστές μοναχούς, καί τώρα πενήντα χρόνια μετά πήγαινα στό Άγιον Όρος γιά νά αποδώσω τά πνευματικά «τροφεία» πού είχα λάβει από εκεί, αλλά καί νά ομιλώ θεολογικά στούς δικούς τους απογόνους.

Ο Αρχιμανδρίτης π. Εφραίμ δέν αρκέσθηκε μόνο σέ αυτό, αλλά πίε­σε τά πράγματα γιά νά εκδοθούν αυτές οι ομιλίες καί συζητή­σεις. Επειδή όλες οι ομιλίες ήταν προφορικές, εκτός από μερικές σημειώσεις πού κρατούσα, μού έστειλε τίς φωνοταινίες, τίς απομαγντοφωνήσαμε, έκανα κάποιες διορθώσεις στόν προφορικό λόγο καί ήδη δημοσιεύθηκαν καί εκδόθηκαν σέ βιβλίο μέ τίτλο «Η Αγία γνώση» καί υπότιτλο «Τά ωραία τών ένδον» ως «ομιλίες καί συζητήσεις μέ μοναχούς τής Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου γιά τήν θεολογία τού μοναχισμού».

Πρόκειται γιά ένα ογκώδη τόμο, περίπου χιλίων σελίδων μεγάλου μεγέθους μέ πρόλογο τού π. Εφραίμ, τόν οποίο έγραψε λίγο πρίν εισαχθή στό Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», πού τυπώθηκε καί εξεδόθη αυτές τίς ημέρες τής ασθενείας του. Ο ίδιος χαιρόταν πάρα πολύ γιά τήν μελετωμένη έκδοση αυτών τών ομιλιών.

Οι θεολογικές ανησυχίες τού Αρχιμ. π. Εφραίμ δέν σταμά­τη­σαν εκεί. Έβλεπε ότι οι φοιτητές τών Θεολογικών Σχολών όταν ήθελαν νά προχωρήσουν σέ ακαδημαϊκή εξέλιξη λάμβαναν υποτροφίες γιά νά σπουδάσουν στό εξωτερικό, κυρίως σέ Ρωμαιοκαθολικές καί Προτεσταντικές Σχολές, καί μετά ετοίμαζαν τήν μεταπτυχιακή καί διδακτορική διατριβή τους, χωρίς νά γνωρίζουν τήν εμπειρική θεολογία τών συγχρόνων Πατέρων πού έζησαν, ασκήθηκαν καί τελείωσαν τήν ζωή τους στό Άγιον Όρος.

Έτσι, δημιούργησε ένα Πρόγραμμα Θεολογικών Σπουδών, τό οποίο απεκάλεσε «Πρόγραμμα υποτροφιών Ευγένιος Βούλγα­ρης», τό οποίο διοργάνωσε τό Ινστιτούτο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός μέ τήν υποστήριξη τής Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατο­παι­δίου, πρός τιμή τού Ευγενίου Βουλγάρεως (1716-1806), ο οποίος χρημάτισε Σχολάρχης τής Αθωνιάδος Σχολής, τήν οποία είχε ιδρύσει η Ιερά Μονή Βατοπαιδίου.

Τό πρόγραμμα αυτό απευθύνεται σέ Ορθόδοξους θεο­λόγους έως 40 ετών πού είναι κάτοχοι διδακτορικού τίτλου ή είναι υποψήφιοι διδάκτορες, οι οποίοι παραμένουν στήν Ιερά Μονή Βατοπαιδίου ένα χρόνο, συμμετέχουν στό λειτουργικό πρόγραμμα τής Μονής, συζητούν μέ τούς μοναχούς γιά νά γνωρίσουν τό «βίωμα» τού Αγίου Όρους, διδάσκονται μαθήματα από Καθηγητές Πανεπιστημίου, Ιεράρχες, Καθηγουμένους, Πνευ­­ματικούς Πατέ­ρες, εκπονούν μηνιαίες εργασίες από τήν πλούσια βιβλιοθήκη τής Ιεράς Μονής καί μετά τήν λήξη τού Προγράμματος εκπονούν μελέτη πού επιλέγει ο καθένας καί βαθμολογείται από Καθηγητές.

Πυρήνας τού Προγράμματος αυτού είναι η μελέτη τής Πατερικής Γραμ­μα­τείας μέ χειραγωγούς συγχρόνους Πατέρες καί ησυ­χαστές, όπως ο άγιος Σιλουανός, ο άγιος Σωφρόνιος, ο άγιος Ιωσήφ ο ησυχαστής, ο άγιος Παΐσιος, ο άγιος Αμφιλόχιος Μα­κρής, ο άγιος Ιάκωβος Τσαλίκης, ο Γέροντας Φιλόθεος Ζερβά­κος, ο Γέροντας Κλεόπας Ηλιέ, κ.ά.

Χορηγούνται υποτροφίες μέ ποσό 800 ευρώ μηνιαίως στούς σπουδαστές τού Προγράμματος μέ πλήρη φιλοξενία στήν Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, σέ μονόκλινα δωμάτια καί ειδικούς χώρους γιά μελέτη. Μάλιστα, προβλέπεται ότι η υποτροφία γιά τούς αριστούχους υποψηφίους μπορεί νά παραταθή γιά ένα επί πλέον έτος, μέ περαιτέρω έρευνα σέ άλλες Ιερές Μονές τού Αγίου Όρους καί σέ διεθνή επιστημονικά κέντρα.

Μεταξύ τών Καθηγητών προσκλήθηκα νά διδάξω στούς υποψηφίους αυτούς τό θέμα «Ταυτότητα εμπειριών καί θεολογίας τών Προφητών, Αποστόλων καί Πατέρων μέχρι σήμε­ρα».

Όλα αυτά δείχνουν τίς θεολογικές ανησυχίες τού Αρχιμ. Εφραίμ Ηγουμένου τής Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου, καί μάλιστα μιάς εμπειρικής θεολογίας, όπως εκφράσθηκε από συγχρόνους αγίους πού έζησαν καί στό Άγιον Όρος. Κατάλαβε ότι τό πρό­βλημα τής σύγχρονης θεολογίας είναι μεγάλο, καί ότι ο τρόπος πού διδάσκεται σήμερα η θεολογία επηρεάζει όλη τήν εκκλη­σιαστική, αλλά καί μοναχική ζωή καί ήθελε νά εργασθή στόν τομέα αυτόν.

Τόν εκτιμώ γι αυτές τίς θεολογικές ανησυχίες του, πού σπάνια συναντώ στήν ζωή μου, τόν ευχαριστώ θερμό­τατα γιά τήν πολλή του καί ειλικρινή αγάπη στό πρόσωπό μου, καί προσεύχομαι ο Θεός νά τού δώση πλήρη υγεία καί έμπνευση γιά νά συνεχίση αυτό τό θεολογικό έργο γιά τήν δόξα τού Θεού καί τήν εύκλεια τής Εκκλησίας καί τού μοναχισμού.