ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ ΙΕΡΟΘΕΟΣ: Εορτάζει σήμερα, 24 Σεπτεμβρίου, ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, ο μεγάλος αυτός εμπειρικός θεολόγος της Εκκλησίας μας, του οποίου μπορώ να τονίσω ότι τα γραπτά του ομοιάζουν με τα κείμενα των Προφητών, των Αποστόλων και των Αγίων, οι οποίοι είχαν εμπειρική γνώση του Θεού, και διατυπώνονται με απλότητα, η οποία τα κάνει αξιοθαύμαστα.
Γνωρίσαμε τον άγιο Σιλουανό από το βιβλίο που συνέγραψε ο συνασκητής του και κατά πνεύμα υιός του άγιος Σωφρόνιος, διαφορετικά θα έμενε άγνωστος, όπως άγνωστοι τελικά παρέμειναν και πολλοί άγιοι διά μέσου των αιώνων.
Το βιβλίο του αγίου Σωφρονίου για τον άγιο Σιλουανό εξεδόθη στην ελληνική γλώσσα το 1973 και απετέλεσε τότε, πριν σχεδόν 50 χρόνια, το πνευματικό μου εντρύφημα. Η ανάγνωσή του με οδήγησε στον συγγραφέα του, δηλαδή στον άγιο Σωφρόνιο, τον οποίο γνώρισα για πρώτη φορά το 1976 και έκτοτε συνδεθήκαμε πολύ στενά από πνευματικής πλευράς.
Γνωρίζοντας πνευματικώς τον άγιο Σωφρόνιο, κατάλαβα ακόμη περισσότερο την διδασκαλία του αγίου Σιλουανού, όπως την ανέλυε εκείνος που τον γνώρισε και είχε και πνευματική συγγένεια μαζί του, αφού κληρονόμησε όλη την παράδοσή του. Συγχρόνως, ο άγιος Σιλουανός έδωσε την επιβεβαίωση σε όσα ο άγιος Σωφρόνιος περνούσε εκείνο τον καιρό.
Συνομιλώντας πολλές φορές με τον άγιο Σωφρόνιο κατάλαβα πολύ καλά ότι ομιλούσε εκ πείρας, και μετέφερε με μια λόγια γλώσσα την εμπειρία του αγίου Σιλουανού και την δική του. Επειδή ήταν γνώστης των φιλοσοφικών και θεολογικών ρευμάτων που κυκλοφορούσαν στον δυτικό χώρο στην εποχή του, εξέφραζε με μια σύγχρονη γλώσσα την εμπειρική θεολογία του αγίου Σιλουανού.
Έτσι, τα βιβλία τα οποία συνέγραψε ο άγιος Σωφρόνιος απηχούν και την διδασκαλία του αγίου Σιλουανού, με έναν ιδιαίτερο λόγιο τρόπο, γι’ αυτό και είναι σημαντικά.
Ο ίδιος ο άγιος Σωφρόνιος γράφει για τον άγιο Σιλουανό:
«Από όσο μπορούμε να κρίνουμε από τις επαφές μας με ανθρώπους, ήταν ο μόνος απαθής που έτυχε να συναντήσουμε κατά την πορεία της επίγειας ζωής μας. Τώρα μάλιστα που δεν βρίσκεται πλέον μαζί μας, μας φαίνεται ως ένας εξαίρετος γίγας του πνεύματος».
Στην συνέχεια γράφει ότι παρά την απλότητά του είχε ένα εσωτερικό μεγαλείο και γι’ αυτό, λέει, στην ζωή του δεν συνάντησε κανέναν όμοιό του:
«Όταν ζούσε, ήταν τόσο απλός και προσιτός, που παρά το σεβασμό μας προς αυτόν, παρά την συναίσθηση της υψηλής αγιότητος του ανθρώπου αυτού, δεν μπορούσαμε να αισθανθούμε πλήρως το μεγαλείο του. Και μόνον τώρα, όταν με την πάροδο ολόκληρης σειράς ετών στον δρόμο μας, δεν συναντήσαμε κανέναν όμοιό του, αρχίζουμε με καθυστέρηση να εννοούμε το αυθεντικό μεγαλείο εκείνου, τον οποίον, κατά την ανεξιχνίαστη πρόνοια του Θεού, οδηγηθήκαμε να γνωρίσουμε από κοντά».
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όλα τα βιβλία τα οποία συνέγραψε ο άγιος Σωφρόνιος εκφράζουν την εμπειρική θεολογία του αγίου Σιλουανού, την όμοια με την δική του θεολογική πείρα, αλλά καταγεγραμμένη με έναν λόγιο τρόπο του συγχρόνου ανθρώπου, ώστε να τον βοηθήση να αισθανθή το νόημα και το βάθος της εκπληκτικής πείρας της Εκκλησίας.
Νομίζω είναι κάτι παρόμοιο που παρατηρεί κανείς μεταξύ των κειμένων των Προφητών-Αποστόλων και των κειμένων των αγίων Πατέρων της Εκκλησίας, ιδίως του 4ου αιώνος.
Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο στην συνέχεια θα κάνω μια μικρή παρουσίαση του πανοράματος της θεολογίας του αγίου Σωφρονίου, που απηχεί και την θεολογία του αγίου Σιλουανού, όπως φαίνεται στα έως τώρα εκδοθέντα βιβλία του αγίου Σωφρονίου.
Απλώς να υπογραμμισθή ότι κατά βάση η προτεραιότητα της παρουσιάσεως των βιβλίων γίνεται με το έτος και τον χρόνο που εγράφησαν και όχι με τον χρόνο που εκδόθηκαν. Έτσι, τρόπον τινα, το κείμενο αυτό λειτουργεί και ως μια θεολογική και ασκητική αυτοβιογραφία του αγίου Σωφρονίου.
1. «Αγώνας Θεογνωσίας»
Το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει τις επιστολές που έστειλε ο άγιος Σωφρόνιος στον π. Δαβίδ, τον μετέπειτα Δημήτριο Μπάλφουρ και στο παράρτημα του βιβλίου δημοσιεύονται αποσπάσματα από επιστολές του, καθώς επίσης οι επιστολές του Μπάλφουρ προς τον άγιο Σωφρόνιο.
Οι περισσότερες επιστολές του Γέροντος Σωφρονίου στον Μπάλφουρ είναι γραμμένες από την Ιερά Μονή του Αγίου Παντελεήμονος Αγίου Όρους, όταν ήταν ιεροδιάκονος και πολύ πλησίον στον άγιο Σιλουανό, και οι λιγότερες από την έρημο του Αγίου Όρους, καθώς επίσης μία είναι από την Γαλλία και δύο από την Αγγλία.
Οι επιστολές αυτές εκφράζουν όλο το πυρ της μετανοίας και το φως της θεοπτίας που τον διακατείχαν εκείνη την εποχή, καθώς επίσης και την στενή επικοινωνία του με τον άγιο Σιλουανό, αφού αυτός ήταν ο μεσάζοντας μεταξύ των δύο.
Ενώ οι επιστολές αυτές εκδόθηκαν το έτος 2004, μετά τον θάνατο και των δύο που αλληλογραφούσαν, δηλαδή του π. Σωφρονίου και του Μπάλφουρ, εν τούτοις μπορεί να θεωρηθή ότι είναι το πρώτο βιβλίο του Γέροντος Σωφρονίου, γιατί είναι τα πρώτα κείμενα του αγίου Σωφρονίου.
Είναι αυθεντικές επιστολές, γραμμένες από έναν νέον φλεγόμενο μοναχό και ιερομόναχο, που από αγάπη για τον Μπάλφουρ του αποκαλύπτει τις εσωτερικές καταστάσεις της ψυχής του, αφού εκείνο τον καιρό είχε και ισχυρή φλόγα μετανοίας, τους αγώνες της μοναχικής του ζωής και την θεωρία της δόξης του Θεού. Επίσης, βρισκόταν κοντά σε έναν ώριμο καθηγητή της χαρισματικής θεολογίας, τον άγιο Σιλουανό.
Από την άλλη πλευρά σε αυτές φαίνεται ο ζήλος, αλλά και οι παλινωδίες του Μπάλφουρ, ο οποίος είχε μεγάλη πτώση, αλλά τελικά επανήλθε στην Ορθόδοξη πίστη, με την προσευχή και την αγάπη του Γέροντος Σωφρονίου.
Στο βιβλίο αυτό φαίνεται ευδιάκριτα η διαφορά μεταξύ της Ορθοδόξου θεολογίας, όπως την ζούσαν στο Άγιον Όρος ο άγιος Σιλουανός και ο άγιος Σωφρόνιος, και της δυτικής νοοτροπίας και θεολογίας που διακατείχε τον Μπάλφουρ. Έτσι, τα όσα γράφει αργότερα ο άγιος Σωφρόνιος στα βιβλία του για την διανοητική και χαρισματική θεολογία, αλλά και για την δυτική θεολογία προέρχονται από την αλληλογραφία αυτή. Όταν ο άγιος Σωφρόνιος έγραφε για την διανοητική θεολογία, ασφαλώς μεταξύ των άλλων είχε υπ’ όψη του τον Μπάλφουρ.
Ο Μπάλφουρ λίγο πριν τον θάνατό του προέβη σε μια ομολογία: «Εγώ, σαν ασύνετο γαιδουράκι, σκέφθηκα να τρέξω πίσω από δύο ισχυρά άλογα, τον Γέροντα Σιλουανό και τον π. Σωφρόνιο». Αυτό δείχνει το μεγαλείο της Ορθοδόξου θεολογίας και την τραγικότητα της ανθρώπινης διανόησης.
Το βιβλίο αυτό ευωδιάζει από την ατμόσφαιρα της Ιεράς Μονής του Αγίου Παντελεήμονος Αγίου Όρους και είναι ένα δείγμα ποιμαντικής καθοδήγησης ενός θεολόγου πατρός σε έναν λόγιο διανοούμενο, τον οποίο καθοδηγεί, εμπνέει και τελικά τον σώζει. Είναι έκφραση μιάς ορθόδοξης ποιμαντικής στον ύψιστο δυνατό βαθμό που εξασκείται από έναν χαρισματικό πατέρα και θεολόγο.
2. «Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης»
Το βιβλίο αυτό εξεδόθη πρώτη φορά στην ρωσική γλώσσα το 1948, όταν ο άγιος Σωφρόνιος από το Άγιον Όρος πήγε στο Παρίσι για να εκδώση τα γραπτά του αγίου Σιλουανού, αργότερα μεταφράσθηκε σε πολλές γλώσσες, μεταξύ των οποίων στην ελληνική γλώσσα για πρώτη φορά το έτος 1973, και έκανε μεγάλη εντύπωση. Είναι πράγματι ένα θεολογικό συναξάρι του αγίου Σιλουανού και μια θεολογική μαρτυρία του αγίου Σωφρονίου για την ορθόδοξη πνευματική ζωή. Είναι υπόδειγμα συγγραφικής βιογραφίας ενός αγίου ασκητού.
Χωρίζεται σε δύο μέρη, ήτοι «βίος και διδασκαλία του αγίου Σιλουανού» και «οι γραφές του αγίου Σιλουανού».
Το βιβλίο αυτό αποκαλύπτει την κρυφή ζωή του Γέροντος Σιλουανού και τις θεόπνευστες γραφές του, αλλά επιμελώς αποκρύπτει την ζωή του συγγραφέως του. Όποιος, όμως, είχε πνευματική όσφρηση καταλάβαινε από την αρχή το ύψος τόσο του βιογραφουμένου μοναχού Σιλουανού, όσο και του βιογραφούντος Ιερομονάχου-Αρχιμανδρίτου Σωφρονίου.
Βιβλία σαν και αυτό γράφεται ένα κάθε αιώνα. Αυτό φαίνεται από το θεολογικό ύψος και των δύο, βιογραφουμένου και βιογραφούντος, και από το βάθος των λόγων, τόσο των γραφών του αγίου Σιλουανού όσο και των θεολογικών επεξηγήσεων του αγίου Σωφρονίου.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι μία εκτενής και διεισδυτική περίληψη της «Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών», το δεύτερο μέρος είναι ένα προφητικό αποστολικό κείμενο, στην εποχή μας, αλλά με το είδος της προσευχής. Ο άγιος Σιλουανός είναι ένας πνευματικός πομπός που είναι εγκατεστημένος σε ένα μικρό κελλί του Αγίου Όρους και από εκεί ομιλεί στους ανθρώπους για να τους ειρηνεύση, να τους παρηγορήση και να τους καθοδηγήση απλανώς, αλλά και προσεύχεται στον Θεό για όλο τον Αδάμ. Και ο άγιος Σωφρόνιος είναι ένας θεολόγος υποτακτικός και πατέρας, που μετέφερε την ζωή του Αγίου Όρους στην Γαλλία και την Αγγλία και γενικά στην καρδιά της Ευρώπης και σε όλο τον κόσμο.
Είναι ένα βιβλίο απότοκο της καθαρής θεολογίας, είναι ένα πνευματικό θεολογικό οινόπνευμα, ένας καθαρός θεολογικός οίνος που δείχνει τι είναι η ορθόδοξη ζωή και τι είναι ο γνήσιος ορθόδοξος μοναχισμός. Δεν μπορώ να παρουσιάσω μία σύντομη περίληψη του περιεχομένου του βιβλίου αυτού, αλλά θα παραθέσω μια παράγραφο, στην οποία φαίνεται πως ο άγιος Σωφρόνιος περιγράφει τον άγιο Σιλουανό.
«Ο λόγος του Γέροντα, ασυνήθιστα υψηλός ως προς την πνευματική του τελειότητα, είναι μαρτυρία για την υπερφυσική εκείνη ζωή που του δόθηκε να ζήσει. Για πολλούς μένει ακατάληπτος και απρόσιτος παρά την καθαρότητα και την απλότητά του. Η πείρα απέδειξε ότι εν μέρει είναι ακατάληπτος ακριβώς εξαιτίας της απλότητάς του και του ύφους της σκέψεως και εκφράσεως του Γέροντα, που είναι ξένο στον σύγχρονο διανοούμενο άνθρωπο. Αυτό με παρακίνησε να τον συνοδεύσω και ακόμη να προλάβω να κάνω διασαφήσεις σε γλώσσα πιο προσιτή στους μορφωμένους ανθρώπους της εποχής μας, με την ελπίδα να χρησιμεύσει ως στήριγμα για την καλύτερη κατανόηση των οδών της αγιότητας. Και αν ο αναγνώστης λάβει υπόψη πως χρειάζεται λεπτή προσοχή στα απλά εκείνα και ήρεμα λόγια του Γέροντα, που θίγουν βαθειά προβλήματα της ανθρώπινης υπάρξεως ή περιγράφουν τον εσωτερικό πόλεμο ή τις ενέργειες της χάριτος, τότε παύει κάθε ανάγκη διασαφήσεων και μένει μόνος ο άγιος και καθαρός λόγος του μακαρίου πατρός».
3. «Άσκηση και θεωρία»
Το βιβλίο αυτό εξεδόθη για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα από την ρωσική και γαλλική το έτος 1996, δηλαδή μετά την κοίμηση του Γέροντος Σωφρονίου. Εδώ το συγκαταλέγω ως τρίτο στην σειρά, γιατί τα κεφάλαια του βιβλίου εγράφησαν μετά τις επιστολές που απετέλεσαν το βιβλίο «Αγώνας Θεογνωσίας» και το βιβλίο «ο άγιος Σιλουανός ο αγιορείτης», στην Γαλλία μετά την επιστροφή του Γέροντος Σωφρονίου από το Άγιον Όρος.
Το βιβλίο αποτελείται από έξι κείμενα που εγράφησαν σε διάφορους καιρούς, ήτοι «Βάσεις της ορθοδόξου ασκήσεως», «Η αναγκαιότητα των τριών αποταγών», «Η Χριστιανική τελειότητα και μοναχισμός», «Η ενότητα της Εκκλησίας κατ’ εικόνα της Αγίας Τριάδος», «Λόγος στη Μεταμόρφωση του Κυρίου», «Τελευταίος λόγος».
Ο τίτλος του «άσκηση και θεωρία» συνάδει με το όλο περιεχόμενο του βιβλίου, επειδή ο άγιος Σωφρόνιος γράφει για την χριστιανική άσκηση και την θεωρία, με την έννοια της θεοπτίας και της θέας του ακτίστου Φωτός.
Όπως τονίσθηκε, τα βασικά κείμενα του βιβλίου γράφηκαν μετά την αναχώρηση του Γέροντος Σωφρονίου από το Άγιον Όρος, την επάνοδο στο Παρίσι για να δημοσιεύση τις γραφές του Γέροντος Σιλουανού, και μετά την έκδοση του βιβλίου, αλλά και μετά την περιπέτεια της υγείας του που δεν του επέτρεψε να επιστρέψη στο Άγιον Όρος.
Έτσι, μετά την βαθύτατη μετάνοια και τον κλαυθμό στο Άγιον Όρος, τόσο στην Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος όσο και στην έρημο του Αγίου Όρους, αλλά και μετά τις σπάνιες εμπειρίες-αποκαλύψεις του Θεού, ως ώριμος θεολόγος, γράφει για την χριστιανική και μοναχική άσκηση, αλλά και για την θέα του ακτίστου Φωτός, ερμηνεύει θαυμαστώς και πρωτοτύπως την Μεταμόρφωση του Χριστού και παρουσιάζει την Εκκλησία ως την μέθεξη στην δόξα της Αγίας Τριάδος.
Είναι σημαντικές θεολογικές μελέτες που κινούνται μέσα στα πατερικά πλαίσια. Η ιδιαίτερη ορολογία που παρατηρείται σε μερικά σημεία δεν προκαλεί, γιατί ο πεπειραμένος και αντικειμενικός αναγνώστης αισθάνεται το πνεύμα της πατερικής θεολογίας που αναδύεται από αυτά, όταν, μάλιστα, συνδέση το βιβλίο αυτό με τα άλλα βιβλία του. Νομίζω ότι το ερμηνευτικό κλειδί του βιβλίου αυτού είναι ο «λόγος στη Μεταμόρφωση του Κυρίου», που είναι υπόδειγμα πατερικού λόγου.
4. «Γράμματα στη Ρωσία»
Το βιβλίο αυτό δημοσιεύθηκε στην ελληνική γλώσσα σε πρώτη έκδοση το 2009, από την δεύτερη ρωσική έκδοση, και μετά την εισαγωγή διαιρείται σε δύο ευδιάκριτα μέρη. Το πρώτο είναι μια απομαγνητοφωνημένη «συνομιλία του με την οικογένειά» του, τους συγγενείς του, που έγινε στην Μόσχα το 1975, και το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει 77 επιστολές στις δύο αδελφές του, την Μαρία και την Αλεξάνδρα.
Η συνομιλία με την οικογένειά του, αφ’ ενός μεν έχει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, είναι μια περίληψη όλης της βιολογικής και πνευματικής του ζωής, αφ’ ετέρου δε έχει πολύ δυνατές θεολογικές σκέψεις.
Τελειώνοντας την συνομιλία αυτήν λέγει:
«Όταν θυμάμαι πως ζούσα στην έρημο του Άθω, νομίζω ότι σε κανέναν δεν είναι δυνατό να περιγράψει τη φτώχεια αυτής της ζωής. Παρ’ όλα αυτά, ο άνθρωπος βρίσκεται σε τέτοια ελευθερία πνεύματος, που δεν θα την άλλαζε με τίποτε. Και αυτοί που μαζεύουν θησαυρούς ή ακόμη και σκοτώνουν τ’ αδέλφια τους, ώστε να αυξηθούν οι θησαυροί αυτοί, φαίνονται παράφρονες, εσκοτισμένοι. Ως τώρα δεν δέχθηκαν τον Χριστό. Ακόμη και αυτοί οι λαοί που διεκδικούν χριστιανικούς τίτλους, στην πορεία της ιστορίας ντροπιάστηκαν, γιατί μέχρι και τα προηγούμενα χρόνια οι πιο επικίνδυνοι ήταν πάντα αυτοί οι λαοί που αυτοαποκαλούνταν χριστιανικοί. Οι λιγότερο φωτισμένοι λαοί δεν μπόρεσαν να δημιουργήσουν τέτοια μέσα εξολοθρεύσεως, όπως οι λαοί που φωτίσθηκαν με το πνεύμα του Χριστού. Αυτό όμως δεν συνέβη επειδή ο Χριστός είναι πατέρας του κακού, αλλά, όπως είπαμε, το μεγάλο δώρο της ελευθερίας πραγματώθηκε σε αυτούς τους λαούς με αρνητική προοπτική».
Τα θέματα των επιστολών που δημοσιεύονται είναι ποικίλα, ήτοι για την πορεία της ζωής του, για τις συγγραφές του, για την οικοδόμηση της Μονής του, για τα ταξίδια που έκανε στους Αγίους Τόπους, για θεολογικά ζητήματα, για σύγχρονα θέματα, για τα γηρατειά και τον θάνατο κλπ. Είναι θέματα τα οποία γράφονται συνήθως σε γράμματα, τα οποία έχουν προσωπικό χαρακτήρα.
Πάντοτε μου άρεσε να διαβάζω τις επιστολές διαφόρων αγίων, όπως του Μεγάλου Βασιλείου, του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου κ.α., γιατί σε αυτές συνήθως ο άνθρωπος εκφράζεται με ευαισθησία και ελευθερία, και διακρίνονται από ιδιαίτερη χάρη. Αυτό παρατηρεί κανείς στα γράμματα του αγίου Σωφρονίου προς τις αδελφές του.
Οι επιστολές του αγίου Σωφρονίου στις αδελφές του εκφράζουν την αγάπη και τρυφερότητά του προς τους συγγενείς του, τον ησυχαστικό τρόπο της ζωής του, τον πόνο του για την κοινωνία.
Όλο το βιβλίο φανερώνει έναν ησυχαστή και θεολόγο, αλλά και έναν λόγιο μοναχό που αγαπά την ζωή, αλλά αισθάνεται και τον θάνατο ως ένα εορταστικό γεγονός.
Στην συνάντηση που είχε με τους συγγενείς του άρχισε ως εξής: «Έχει περάσει σχεδόν περισσότερο από μισός αιώνας αφότου έφυγα, και λοιπόν έχουμε ζήσει κάτω από τελείως διαφορετικές συνθήκες, εν τούτοις υπάρχει κάτι στο αίμα, στη συγγένεια, που κάνει τη συνάντησή μας να πραγματοποιείται με εμπιστοσύνη από την πρώτη στιγμή. Τώρα είμαι ήδη 80 περίπου ετών και δεν μπορώ να κάνω προγράμματα για πολλά χρόνια. Δεν μπορώ να προβλέψω αν θα σας ξαναδώ ακόμη μία φορά ή όχι, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα».
Αισθανόταν την δύναμη του «αίματος», αλλά περισσότερο αισθανόταν την ενέργεια του «πνεύματος». Αγαπούσε την βιολογική οικογένειά του, αλλά πολύ περισσότερο αγαπούσε την πνευματική του οικογένεια, και πάνω από όλα είχε ορμή για τον Θεό και την αιώνια ζωή. Λέγει ο ίδιος:
«Όταν διαβάζουμε στη Γραφή για την πτώση του Αδάμ, τι ήταν αυτό που προτάθηκε; Η φυσική τάση του ανθρώπου εμφανίζεται ως έλξη προς το απόλυτο, τη δίχως όρια γνώση. Όσο μεγαλειώδης και να φαίνεται αυτός ο Κόσμος, όσο μακρός και αν είναι ο χρόνος εκατομμυρίων και δισεκατομμυρίων ετών, είναι στενόχωρος στο πνεύμα του ανθρώπου».
5. «Οψόμεθα τον Θεό καθώς εστί»
Το βιβλίο αυτό δημοσιεύθηκε στην ελληνική γλώσσα στην καθαρεύουσα το 1992 και το 2009 στην δημοτική γλώσσα. Το πρωτότυπο γράφηκε στην ρωσική γλώσσα και το 1985 μεταφρασθηκε στην αγγλική γλώσσα.
Είναι ένα βιβλίο κλασικό στο είδος του που είναι μια «δημοσια εξομολόγηση» του Γέροντος Σωφρονίου προς το τέλος της ζωής του. Ενώ ήταν περίπου 90 ετών, αποφάσισε να γράψη καθαρα τα όσα ο Θεός του αποκάλυψε στην ζωή του, και μάλιστα δημοσιεύθηκε στην ελληνική γλώσσα έναν χρόνο πριν τον θάνατό του, όταν ήταν στην ηλικία των 96 ετών.
Όλο το βιβλίο αυτό είναι γραμμένο με έναν εκπληκτικό και ιδιαίτερο τρόπο. Ο ίδιος γράφει ότι είναι «εξομολόγησή» του και η «πνευματική αυτοβιογραφία» του, και μάλιστα γράφει ότι «ο Κύριος γνωρίζει με τι φόβο και τρόμο γράφηκαν πολλές από τις σελίδες αυτές της εξομολογήσεώς μου».
Βρισκόταν, όπως ελέχθη, προς το τέλος της ζωής του και κρατούσε όλες τις αποκαλύψεις του Θεού κρυμμένες μέσα στην καρδιά του, και απεφάσισε να τις γράψη επειδή, όπως λέγει, βρισκόμενος «σε βαθύ γήρας, και καταπονούμενος ημέρα και νύχτα από σωματικές ασθένειες, γίνομαι συνεχώς λιγότερο ευπρόσβλητος από τις κρίσεις των ανθρώπων. Γι’ αυτό αποφάσισα να εκμυστηρευθώ ακόμη περισσότερο, και μάλιστα ενώπιον πολλών, εκείνα που με ζήλο φύλαγα από τα ξένα βλέμματα μέχρι σήμερα». Μέσα σε αυτήν την προοπτική γράφει: «Παραδίδω, λοιπόν, τον εαυτό μου με εμπιστοσύνη στον κάθε αναγνώστη, με την ελπίδα ότι με ευμένεια θα με μνημονεύει στις προσευχές του προς τον Πατέρα μας τον “εν τοις ουρανοίς”».
Στο βιβλίο αυτό με ωραίο και θεολογικό τρόπο, αλλά και με έντονη αυτομεμψία και ταπείνωση γράφει για την «πρώιμη εμπειρία» του, την «πάλη με τον Θεό», την «μνήμη του θανάτου», την «πτώση του» του, την «αποκάλυψη του Θεού ως όντος», το «πένθος», την «ορμή προς τον Θεό», «τις οράσεις του ακτίστου φωτός», «τις ελεύσεις και αποκρύψεις του θείου φωτός», την επιβεβαίωση που έλαβε από τον άγιο Σιλουανό για την πορεία της ζωής του.
Πρόκειται για μια σπάνια περιγραφή των εμπειριών και των αποκαλύψεων που του έδωσε ο Θεός, που δεν υπάρχουν στα βιβλία των Πατέρων της Εκκλησίας. Μετά τον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο, ο οποίος κατέγραψε τις αποκαλύψεις του τον 11ο αιώνα, έπρεπε να περάσουν άλλοι εννέα αιώνες για να εμφανισθή ένας παρόμοιος θεόπτης, ο οποίος έχει το ιδιαίτερο γνώρισμα να γράφη με περισσότερες λεπτομέρειες για τα θέματα αυτά και κυρίως να τονίζη πλευρές που δεν ήταν γνωστές, όπως για την διαφορά μεταξύ κτιστού και ακτίστου φωτός, για τον «γνόφο της απεκδύσεως», για το πως μετατρέπεται το πυρ του Άδου σε φως του Παραδείσου κ.α.
Διαβάζοντας κανείς το βιβλίο αυτό οσφραίνεται καταστάσεις ουράνιες, το πως ζούσε ο Πρωτόπλαστος άνθρωπος στον Παραδεισο, ποιες ήταν οι εμπειρίες του Αποστόλου Παύλου, και πως θα ζη ο άνθρωπος στην Βασιλεία των Ουρανών. Προκειται για σπάνιες θεολογικές περιγραφές και γι’ αυτό είναι ένα θαυμάσιο πατερικό βιβλίο.
6. «Περί πνεύματος και ζωής»
Το βιβλίο αυτό δημοσιεύθηκε αρχικά στην γαλλική γλωσσα το έτος 1992, ένα έτος πριν κοιμηθή ο άγιος Σωφρόνιος, και δημοσιεύθηκε στην ελληνική γλώσσα το έτος 1995. Δεν είναι βιβλίο που συνέγραψε ο άγιος Σωφρόνιος, αλλά είναι αποσπάσματα από προφορικούς λόγους του.
Όπως γράφει ο Maxime Egger στο εισαγωγικό σημείωμά του για την ελληνική μετάφραση, το έτος 1990 παρέμεινε για ένα μεγάλο διάστημα στην Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου στο Έσσεξ Αγγλίας, παρακολούθησε μερικές προφορικές ομιλίες του αγίου Σωφρονίου στην αδελφότητα, καθώς επίσης άκουσε 40 περίπου προηγούμενες ομιλίες που είχαν μαγνητοφωνηθή και από αυτά συνέλεξε μερικά αποσπάσματα και τα δημοσίευσε, κατά τον τρόπο των κεφαλαίων διαφόρων αγίων που καταγράφονται στην «Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών». Οι ομιλίες αυτές αργότερα δημοσιεύθηκαν ολόκληρες στους τρεις τόμους με τίτλο: «Οικοδομώντας τον Ναό του Θεού μέσα μας και στους αδελφούς μας».
Οι περικοπές αυτές των λόγων ετέθησαν από τον Maxime Egger σε «ένα σύνολο με συνέχεια και συνέπεια», τις έδωσε να τις διαβάση ο άγιος Σωφρόνιος, ο οποίος «ανεγνώρισε σ’ αυτές τον εαυτό του» και του έδωσε την ευλογία να τις εκδώση. Ο ίδιος ο συλλέκτης έδωσε τον τίτλο «περί πνεύματος και ζωής» από τον λόγο του Χριστού «τα ρήματα α εγώ λαλώ υμίν, πνεύμά εστι και ζωή εστιν» (Ιω. στ΄, 63). Πράγματι, μέσα σε αυτά τα «πνευματικά κεφάλαια» βλέπει κανείς να σκιρτά το «Πνεύμα» και η «Ζωή», είναι έκφραση μεγάλου αγώνος, περίπου ενενήντα ετών, και προσφέρουν μια αίσθηση αιωνίου ζωής εν Πνεύματι.
Ο συλλέκτης έθεσε τα 247 μικρά και συνοπτικά «πνευματικά κεφάλαια» σε μια δική του θεματική ενότητα που φαίνεται, αν τα διαβάση κανείς προσεκτικά, αλλά εγώ διαβάζοντας τα μικρά αυτά κείμενα διέκρινα μια εσωτερική ενότητα που έχει ως κέντρο την έμπνευση. Ο άγιος Σωφρόνιος ως καλλιτέχνης και ως άνθρωπος που άγγιξε και είδε την αιώνια ζωή είναι εμπνευσμένος, και μετά γράφει για την έμπνευση, αλλά και τα μικρά αυτά αποσπάσματα εκφράζουν την εμπνευσμένη καρδιά του και τον εμπνευσμένο λόγο του. Θα παραθέσω τρία ενδεικτικά κεφάλαια από την αρχή, το μέσον και το τέλος.
Στο πρώτο κεφάλαιο λέει: «Αγαπητοί μου αδελφοί και αδελφές, ανοίξτε την καρδιά σας, για να χαράξει εκεί το Άγιο Πνεύμα την εικόνα του Χριστού. Τότε θα γίνετε σιγά-σιγά ικανοί να έχετε μέσα σας την χαρά και το πένθος, τον θάνατο και την ανάσταση» (Κεφ. 1).
Πράγματι, το Άγιον Πνεύμα χαράζει την μορφή του Χριστού μέσα μας, έτσι γίνεται η ένωσή μας με τον Χριστό, μια «μικρή ενανθρώπηση», δηλαδή ο Χριστός εν Αγίω Πνεύματι γεννιέται μέσα μας και τότε ζούμε όλα τα γεγονότα της θείας Οικονομίας στην καρδιά μας.
Σε ένα άλλο κεφάλαιο από το μέσον του βιβλίου γράφεται: «Στα μικρά πράγματα, στις απλές πράξεις, ας προσπαθήσουμε να τηρούμε την ακόλουθη εσωτερική στάση: “Αρνούμαι το θέλημα του «πεπτωκότος» αίματός μου∙ θέλω στις φλέβες μου να ρέει η ζωή του Ίδιου του Θεού”».
Είναι πολύ τολμηρός ο λόγος αυτός που δείχνει έναν άνθρωπο ο οποίος γνώρισε την αιώνια ζωή και έπειτα όλα τα άλλα θεωρούνται ως «το θέλημα του πεπτωκότος αίματος».
Είναι σημαντικά τα δύο τελευταία «πνευματικά κεφάλαια».
«Φυλάξτε όλα αυτά στη συνείδησή σας, και η ζωή σας θα είναι γεμάτη έμπνευση, όχι μόνο κάθε μέρα, αλλά κάθε στιγμή» (κεφ. 246). «Μην ξεχνάτε αυτά τα λόγια. Ο Θεός σας έδωσε χρόνο να οικοδομήσετε την αιώνια σωτηρία σας. Μην τον σπαταλάτε» (κεφ. 247).
Όλο το βιβλίο είναι δροσερό, γεμάτο από «πνεύμα και ζωή». Το μόνο που δεν κατάλαβα είναι γιατί ο συλλέκτης κατέγραψε 247 κεφάλαια και όχι 250 κεφάλαια, αφού είχε στην διάθεσή του άφθονο υλικό από όλες αυτές τις ομιλίες.
7. «Το μυστήριο της χριστιανικής ζωής»
Το βιβλίο αυτό δημοσιεύθηκε σε πρώτη έκδοση το 2010 μεταφρασμένο από την ρωσική γλώσσα. Ήδη στην ρωσική γλωσσα είχαν εκδοθή δύο βιβλία με τίτλους «Το μυστήριο της χριστιανικής ζωής» και «Γέννηση στην ασάλευτη Βασιλεία», που αποτελέσθησαν από επιλογή αποσπασμάτων που βρέθηκαν στα κατάλοιπα του αγίου Σωφρονίου μετά την κοίμησή του ως παρατηρήσεις και πρόχειρες σημειώσεις του. Ένα τμήμα από τα δύο βιβλία απετέλεσαν το παρόν βιβλίο στην ελληνική έκδοση με τίτλο: «Το μυστήριο της πνευματικής ζωής».
Το βιβλίο διαιρείται σε δύο ενότητες, η πρώτη ενότητα (Α΄ βιβλίο) με τίτλο «Το μυστήριο της χριστιανικής ζωής», και η δεύτερη ενότητα (Β΄βιβλίο) με τίτλο «Γέννηση στην ασάλευτη Βασιλεία». Όλο το βιβλίο αυτό εκφράζει την θεωρία του αγίου Σωφρονίου και την κοσμοθεωρία του, δηλαδή παρουσιάζει την πνευματική πείρα του και τις απόψεις του για τα εκκλησιαστικά και κοινωνικά θέματα μέσα από την εμπειρική θεολογία που απέκτησε με την Χάρη του Θεού.
Είναι ευδιάκριτο ότι μέσα από την μεγάλη θεολογική πείρα που απέκτησε, κατά την διάρκεια της οποίας δεν διεννοείτο, δεν αντιμετώπιζε τα θέματα λογικοκρατικά, στο ενδιάμεσο μεταξύ θεωριών και προσευχών, στο κλίμα όμως της νοεράς ησυχίας έγραψε τις απόψεις του για διάφορα θέματα, όπως την μοναχική ζωή, την προσευχή, την μετάνοια, την χριστιανική ζωή, το πρόσωπο, τον γάμο, την μητρότητα, την ιστορία της ανθρωπότητος κ.α.
Πρόκειται για μια μεγάλη συμπεπυκνωμένη πείρα ενός θεοπτικού νού και μιάς ευαίσθητης καρδίας που βλέπει ως «πνευματικός δορυφόρος» τον προπτωτικό, τον μεταπτωτικό και τον αναστημένο εν Χριστώ άνθρωπο σε όλες τις εκφάνσεις του βίου του. Το όλο βιβλίο δεν είναι απλώς η πείρα του συγγραφέως του, αλλά η πολύτιμη πείρα της Εκκλησίας, η οποία έχει κεφαλή τον Χριστό και μέλη τους φίλους Του.
Στο βιβλίο αυτό μεταξύ των άλλων γίνεται λόγος για την εμπειρική και την ακαδημαική θεολογία, για τον Χριστό ως μέτρο των πάντων, για την Ορθόδοξη Εκκλησία και τις αιρέσεις, για την ορθόδοξη ανθρωπολογία, για την χριστιανική ζωή ως μυστήριο, για τον μοναχισμό και τον γάμο, για την ιστορία της ανθρωπότητος με τους πολέμους και τις επαναστάσεις, με τα κοινωνικά συστήματα και τους διωγμούς, με τους εθνικισμούς και την οικουμενικότητα.
Το βιβλίο δείχνει ότι πρέπει να βιώσουμε την Εκκλησία ως μυστήριο του Θεού στην γη, και μέσα από την προοπτική αυτήν θα αντιμετωπίζουμε όλα τα γεγονότα της ζωής μας. Ο μεταπτωτικός άνθρωπος είναι γεμάτος από πάθη και καλείται να γίνη προπτωτικός και εσχατολογικός, να βιώση την Βασιλεία του Θεού μέσα στην Εκκλησία, που είναι το Σώμα του Χριστού και η «κοινωνία θεώσεως».
8. «Περί προσευχής»
Είναι ένα βιβλίο εκπληκτικό, που περιλαμβάνει ο,τι εκλεκτοτερο έχει γραφή για την θεολογία της προσευχής και για την πράξη της. Στην ρωσική γλώσσα (πρωτότυπο) εκδόθηκε το έτος 1991, στην αγγλική γλώσσα εκδόθηκε το έτος 1985 και στην ελληνική γλώσσα εκδόθηκε το έτος 1993 πρώτα στην καθαρεύουσα και έπειτα το έτος 2009 στην δημοτική γλώσσα.
Διαιρείται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος γίνεται μία θεολογική ανάλυση της προσευχής, δηλαδή «η προσευχή ως ατελεύτητη δημιουργία», «η προσευχή ως οδός προς τη γνώση», «η προσευχή υπερνικά το αδιέξοδο της τραγωδίας», για την έμπονη προσευχή στην οποία αναγεννάται ο άνθρωπος, για την αιωνιότητα. Στο δεύτερο μέρος γίνεται ιδιαίτερος λόγος για την προσευχή του Ιησού, το γνωστό «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με» και συγκεκριμένα «για την προσευχή του Ιησού», «την άσκηση της προσευχής του Ιησού», «την προσευχή του Ιησού σε κάθε καιρό και περίσταση». Στο τρίτο μέρος γίνεται λόγος για την «πνευματική ζωή» και «το έργο του πνευματικού πατέρα». Στο τέλος δημοσιεύονται η πρωινή προσευχή «άμα τη εγέρσει εκ του ύπνου», και οι «λειτουργικές ευχές» που συνέταξε ο άγιος Σωφρόνιος να διαβάζονται στην θεία Λειτουργία μετά το Ευαγγέλιο και πριν την έναρξη της Λειτουργίας των πιστών, ώστε να προετοιμάση τους εκκλησιαζομένους για την συμμετοχή τους στην θεία Λειτουργία και την θεία κοινωνία του Σώματος και του Αίματος του Χριστού. Επίσης, δημοσιεύονται και οι ευχές «υπέρ των κεκοιμημένων», «υπέρ των κεκοιμημένων ιερέων» και «προσευχή περί ενότητος».
Πρόκειται για ένα εκπληκτικό βιβλίο, που περιλαμβάνει την συμπεπυκνωμένη πείρα της προσευχής τόσο του συγγραφέως του όσο και της Εκκλησίας στην πιο αυθεντική και υψηλή της μορφή. Το έχω χαρακτηρίσει ως ένα «Ευαγγέλιο» της προσευχής και της πνευματικής πατρότητος, γιατί εκείνος που έχει γίνει ολόκληρος μια προσευχή, και η προσευχή αναδύεται ως ευώδες θυμίαμα μέσα από όλη την ύπαρξή του, την ψυχή και το σώμα του, μπορεί να γίνη ένας αυθεντικός πνευματικός πατέρας, που θα εμπνέη το πνευματικό του ποίμνιο, θα του ανάπτη την φλόγα της προσευχής και θα το ετοιμάση για την είσοδό του στην «ασάλευτη Βασιλεία» του Θεού.
Στο βιβλίο αυτό, που είναι κατ’ εξοχή βιωματικό, συνδέεται η προσευχή με την ησυχία, δίνεται ο ορισμός της προσευχής, γίνεται η διαφορά μεταξύ της προσευχής του Ιησού από άλλες παραδόσεις, αναλύεται ο τρόπος της προσευχής, τα στάδιά της, η ανάπτυξή της, η ένωση νού και καρδίας, το αδιάλειπτο της προσευχής, τα αποτελέσματά της, η θέα του θείου Φωτός, η σχέση νοεράς προσευχής και θείας Λειτουργίας, η σύνδεση της νοεράς προσευχής με την εξάσκηση της πνευματικής πατρότητος.
Είπα στην αρχή ότι το βιβλίο αυτό είναι το «Ευαγγέλιο της προσευχής και της πνευματικής πατρότητος». Τώρα μπορώ να προσθέσω ότι είναι εφάμιλλο με την «Κλίμακα» του αγίου Ιωάννου του Σιναίτου στο θέμα της προσευχής και της πνευματικής πατρότητος. Είναι ένας πολύτιμος πνευματικός θησαυρός που ευωδιάζει από την ερημική ζωή που ζούσε ο άγιος Σωφρόνιος στο Άγιον Όρος, ιδιαιτέρως στα Καρούλια του Αγίου Όρους.
Όταν το διαβάζη κανείς προσεκτικά αισθάνεται σαν να βαδίζη στην έρημο του Αγίου Όρους και αισθάνεται να εξέρχεται από εκεί μια λεπτή και μεθυστική ευωδία. Έτσι, αισθάνεται στην καρδιά του ότι ο άγιος Σωφρόνιος είναι ένας γνήσιος ησυχαστής μοναχός, εμπειρικός θεολόγος, θεόπτης λειτουργός και αυθεντικος πνευματικός πατέρας.
9. «Η ζωή Του ζωή μου»
Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε για πρώτη φορά στην αγγλική γλώσσα το έτος 1977 με τίτλο «His life is mine». Έναν χρόνο πριν (το 1976) πήγα για πρώτη φορά στην Μονή του Έσσεξ και συνάντησα τον άγιο Σωφρόνιο, και την δεύτερη φορά πήγα το 1978, μόλις είχε εκδοθή το βιβλίο αυτό και μου έλεγε ότι αυτό γράφηκε ειδικά για το αγγλόφωνο κοινό, ώστε να στρέψη την προσοχή του στην Ορθόδοξη Εκκλησία και δεν είναι τόσο για τους Ορθοδόξους, για τους οποίους θα δημοσιευθή ένα άλλο βιβλίο που θα εκδοθή, και εννοούσε το βιβλίο που εκδόθηκε αργότερα με τίτλο «Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστί». Επίσης, στενοχωρήθηκε από την βιογραφία του που δημοσιεύθηκε και τα επαινετικά λόγια που έγραψε γι’ αυτόν η Rosemary Edmonds στην αρχή του βιβλίου.
Το βιβλίο αυτό μεταφράσθηκε στην ελληνική γλώσσα και εκδόθηκε το 1983 από τις εκδόσεις Παναγιώτη Πουρναρά. Στον άγιο Σωφρόνιο δεν άρεσε ο τίτλος «Η ζωή Του ζωή μου» και επίσης δεν του άρεσε η μετάφραση σε μερικά σημεία. Γενικά, ποτέ δεν τον ικανοποιούσε το να μεταφράζονται τα βιβλία του στην δημοτική γλώσσα, και προτιμούσε την καθαρεύουσα.
Φαίνεται ότι το περιεχόμενο του βιβλίου αυτού αναπτύχθηκε σε άλλα βιβλία του, τα δε σχετικά με την προσευχή του Ιησού συμπεριελήφθησαν στο βιβλίο «Περί προσευχής» και αυτό ήταν, ίσως, ο λόγος που δεν έγινε άλλη μετάφραση και άλλη έκδοση από την Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας.
Το βιβλίο διαιρείται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται στην θεολογική βάση της προσευχής, που είναι η γνώση του Θεού, η δημιουργία και η τραγωδία του ανθρώπου, η μετάνοια, η προσευχή, ο πνευματικός πόλεμος, η λειτουργική προσευχή ως προσευχή της Γεθσημανής, η θεωρία του Θεού, η πείρα της αιωνιότητος με την προσευχή και άλλα. Το δεύτερο μέρος αναπτύσσει τα σχετικά με την προσευχή του Ιησού, την μέθοδο της προσευχής και τον καθολικό της χαρακτήρα, που τελικά συμπεριλήφθηκαν στο βιβλίο «Περί προσευχής».
Ιδιαίτερη σημασία στο βιβλίο αυτό είναι η ανάλυση για την αποκάλυψη του Θεού στον Μωϋσή και την ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού, η θεολογική ερμηνεία του «Εγώ ειμι ο ων», η ανάλυση ότι το όνομα του Θεού είναι η ενέργειά Του, το ριψοκίνδυνο της δημιουργίας του ανθρώπου με την πτώση του και την εκ νέου κλήση του από τον Χριστό, και γενικότερα η σύνδεση της Παλαιάς με την Καινή Διαθήκη, όπου φαίνονται οι αποκαλύψεις του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη και η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού στην Καινή Διαθήκη.
Είναι ένα ευσύνοπτο βιβλίο, που ο άγιος Σωφρόνιος παρουσιάζει γενικά την διδασκαλία του, χωρίς να αποκαλύπτη τον εαυτό του, και προσφέρεται κυρίως στον δυτικό άνθρωπο, και μάλιστα στους ετεροδόξους Χριστιανούς, ώστε να το διαβάσουν, να εντυπωσιασθούν και να μελετήσουν, αν θέλουν, και τα υπόλοιπα βιβλία του αγίου Σωφρονίου που αναφέρονται στους Ορθοδόξους Χριστιανούς.
10. «Οικοδομώντας τον Ναό του Θεού μέσα μας και στους αδελφούς μας»
Πρόκειται για το τρίτομο έργο που τελευταία εκδόθηκε από την Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας, οι δύο πρώτοι τόμοι το έτος 2013, και ο τρίτος τόμος το έτος 2014. Το πρωτότυπο έργο ήταν στην ρωσική γλώσσα, που εκδόθηκε το 2003 και στην συνέχεια μεταφράσθηκε στην ελληνική γλώσσα. Οι δύο πρώτοι τόμοι μεταφράσθηκαν από την ρωσική γλώσσα και οι ομιλίες του τρίτου τόμου μεταφράσθηκαν από την γαλλική γλωσσα. Προανάκρουσμα των τριών αυτών τόμων ήταν, όπως είδαμε προηγουμένως, το βιβλίο «Περί Πνεύματος και ζωής».
Το τρίτομο αυτό έργο περιλαμβάνει ομιλίες που έκανε ο άγιος Σωφρόνιος στην αδελφότητα της Μονής του προς το τέλος της ζωής του, για να παραδώση την πνευματική του διαθήκη σε αυτούς, και δι’ αυτών σε όλους εκείνους που αναζητούν να γνωρίσουν την πορεία του ανθρώπου προς την αιωνιότητα. Είναι 115 ομιλίες που αρχίζουν από τις 29 Απριλίου του έτους 1988 και τελειώνουν τρεις μήνες πριν την κοίμησή του, ήτοι στις 8 Απριλίου του έτους 1993.
Ο τίτλος του τρίτομου αυτού έργου με τίτλο «Οικοδομώντας τον Ναό του Θεού μέσα μας και στους αδελφούς μας» δόθηκε από την Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας που εξέδωσε το έργο και αντλήθηκε από το περιεχόμενο των ομιλιών του αγίου Σωφρονίου. Η φράση αυτή «οικοδομώντας τον Ναό του Θεού μέσα μας και στους αδελφούς μας» αναφέρεται πολλές φορές στις ομιλίες αυτές, και προσδιορίζει πως να οικοδομήση καθένας μέσα του τον Ναό του Θεού, αλλά και πως όλοι μαζί να οικοδομήσουν τον οικουμενικό Ναό. Δηλαδή, καθένας με το Άγιον Πνεύμα να ενωθή με τον Χριστό και να γίνη Ναός του Θεού, και τότε όλοι οι έμψυχοι Ναοί να ζούν στον Ναό της Εκκλησίας. Με αυτό σαφώς γίνεται αναφορά στην διδασκαλία του Αποστόλου Παύλου ότι τα σώματά μας είναι Ναός του Αγίου Πνεύματος (Α΄ Κορ. στ΄, 9), και στην διδασκαλία του Αποστόλου Πέτρου «και αυτοί ως λίθοι ζώντες οικοδομείσθε οίκος πνευματικός, ιεράτευμα άγιον, ανενέγκαι πνευματικάς θυσίας ευπροσδέκτους τω Θεώ διά Ιησού Χριστού» (Α΄ Πετρ. β΄ 5). Πρόκειται για την αυθεντική μοναχική και χριστιανική ζωή, που αποβλέπει στην μεταμόρφωση του ανθρώπου σε Ναό του Αγίου Πνεύματος, σε «γένος εκλεκτόν, βασίλειον ιεράτευμα, έθνος άγιον» (Α΄ Πετρ. β΄, 9).
Οι ομιλίες αυτές είναι αυθεντικές και ένας πνευματικός θησαυρος. Καταγράφεται σε αυτές η ώριμη πνευματική πείρα ενός μεγάλου εμπειρικού και θεόπτου θεολόγου και αποτελεί την «πνευματική του διαθήκη». Συγχρόνως, είναι το γνήσιο και αυθεντικό κλειδί, με το οποίο ερμηνεύονται όλα όσα έχει γράψει στο παρελθόν για θεολογικά και πνευματικά θέματα και τα αφήνει ως γνήσια αποστολική και πατερική πνευματική διαθήκη στα πνευματικά του παιδιά και σε όλους τους Χριστιανούς. Πάλευσε ο ίδιος εναντίον των πονηρών πνευμάτων, ανέβηκε μέχρι τρίτου ουρανού και ηρπάγη στον Παράδεισο, πέρασε και από τα τρία στάδια της πνευματικής ζωής, από την έλευση της θείας Χάριτος, την άρση της και την εκ νέου έλευσή της και τα καταθέτει όλα αυτά στην Εκκλησία Του.
Ο ίδιος περιγράφει τις τρεις περιόδους της ζωής του. Η πρώτη περίοδος συνδέεται με την φανέρωση της ζωής και της διδασκαλίας του αγίου Σιλουανού στον κόσμο με το βιβλίο «ο Γέροντας Σιλουανός ο Αθωνίτης». Η δεύτερη περίοδος είναι η «εξομολόγησή» του ενώπιον όλης της Εκκλησίας, με το βιβλίο «Οψόμεθα τον Θεό καθώς εστι». Και η τρίτη περίοδος συνδέεται με την προσπάθειά του να βιωθή ο λόγος του αγίου Σιλουανού μέσα στην Ιερά Μονή του, και σε εκείνους που θα τον αναζητούσαν εκεί, στον συγκεκριμένο αυτόν χώρο, και αυτό γίνεται κυρίως με τις ομιλίες αυτές που περιλαμβάνονται στο τρίτομο αυτό έργο.
Είναι φανερή η μεγάλη αξία αυτών των τριών τόμων που διαβάζονται με έμπνευση από χριστιανούς και μοναχούς, από θεολόγους και απλούς ανθρώπους. Είναι το πνευματικό απόσταγμα μιάς ολόκληρης ζωής του αγίου Σωφρονίου, είναι ο καθαρός θεολογικός οίνος.
Συμπέρασμα
Στα προηγούμενα έκανα μια μικρή παρουσίαση των βιβλίων του αγίου Σωφρονίου του αγιορείτου, που έως τώρα εξέδωσε η Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας προ και μετά την κοίμησή του, στα οποία καταγράφει τις πνευματικές εμπειρίες που του χάρισε ο Θεός, αλλά εκφράζουν και την εμπειρική θεολογία που παρέλαβε από τον άγιο Σιλουανό, ως υπάκουος πνευματικός υιός από τον θεόπτη Γέροντά του. Τα όσα εγράφησαν εδώ δεν εξαντλούν το περιεχόμενο των βιβλίων, αλλά δίνουν έναυσμα στον αναγνώστη να τα μελετήση, όπου θα συναντήση έναν μεγάλο θησαυρό
