Του Σεβ. Μητροπολίτου Μάνης Χρυσοστόμου Γ’
Ι.Μ. ΜΑΝΗΣ – Εφέτος συμπληρώθηκαν 310 χρόνια από την κοίμηση του σπουδαίου Διδασκάλου του Γένους Ηλία Μηνιάτη (1669-1714) του και Αρχιεπισκόπου Κερνίτσης (ή Κερνίτζης) και Καλαβρύτων.
Ο Μηνιάτης υπήρξε γόνος καλλιεργημένης πνευματικά ιερατικής οικογενείας από το Ληξούριο της Κεφαλλονιάς. Ο πατέρας του ονόματι Φραγκίσκος ήταν Πρωτοπαπάς και η μητέρα του λεγόταν Μορετζία Περιστιάνου.
*
Σπούδασε στο περιώνυμο Φλαγγιανιακό Φροντιστήριο, (τουτέστιν Σχολή) της Βενετίας. Το φροντιστήριο αυτό είχε συσταθεί και συνετηρείτο από κληροδότημα του πλούσιου Κερκυραίου Θωμά Φλαγγίνη και σήμερα εκεί στεγάζεται το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών.
Ο Μηνιάτης στη Σχολή αυτή απέκτησε μεγάλη θεολογική και φιλοσοφική κατάρτιση. Έμαθε λατινικά, εβραικά, ιταλικά, γαλλικά και γερμανικά. Μάλιστα σε ηλικία μόλις 20 ετών διορίστηκε και καθηγητής, ένεκεν της παιδείας και των ικανοτήτων του και δίδαξε ελληνικά μαθήματα για μία τριετία. Αλλά η καρδία του φλογιζόταν από το κήρυγμα. Ήθελε αυτό το διακόνημα στην Εκκλησία να το επιτελέσει μ’ όλες του τις δυνάμεις και μ’ ένθεο ζήλο. Έτσι κατέστη διδάσκαλος και ιεροκήρυκας στην Κεφαλλονιά, την Ζάκυνθο, την Κέρκυρα, την Κων/λη και την Πελοπόννησο. Χειροτονήθηκε διάκονος στον εκεί ιστορικό Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου Βενετίας, τον παλαιότερο ορθόδοξο ναό της διασποράς (από τον 16ο αιώνα). Αργότερα το 1704 αναγορεύθηκε από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γαβριήλ «Διδάσκαλος» της Πατριαρχικής Σχολής και «Ιεροκήρυξ της Μεγάλης Εκκλησίας».
Εκοιμήθη μόλις σε ηλικία 45 ετών την 1η Αυγούστου του έτους 1714 ήρεμα και ειρηνικά με την βαθειά εσωτερική πεποίθηση πως πήγαινε στον Παράδεισο, που τόσο παραστατικά τον είχε υμνήσει: «Παράδεισος! Μόνον να τον ονομάζω, χαίρεται το πνεύμα μου, μόνον να τον συλλογισθώ, ευφραίνεται η ψυχή μου. Παράδεισος, η ευτυχισμένη πατρίδα των προπατόρων μου, ο γλυκύς λιμήν της ελπίδος μου, ο μοναχός σκοπός της αγάπης μου, το ύστατον βραβείον της πίστεώς μου… Ω Παράδεισε, Παράδεισε! Ημείς ημπορούμεν να σε κερδίσωμεν˙ μα ημείς δεν ημπορούμεν να σε καταλάβωμεν». Ενεταφιάσθη από τον ιερέα πατέρα του στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου (των Μηνιατών) στο Ληξούρι της Κεφαλλονιάς.
*
Τω όντι, στους δύσκολους χρόνους, όπου έζησε ο Ηλίας Μηνιάτης κατέχει εξέχουσα θέση στη χορεία των μεγάλων Διδασκάλων του Γένους και είναι στο τρίπτυχο των λογίων μαζί με τους μετέπειτα Ευγένιο Βούλγαρη (†1806) και Νικηφόρο Θεοτόκη (†1801). Ως γράφει ο πατέρας του, ο Ηλίας Μηνιάτης ήταν «θεοσεβέστατος, ευπροσήγορος εις τας συναναστροφάς, ειλικρινέστατος εις την φιλίαν, πεπλουτισμένος με αληθινήν ευσέβειαν και χριστιανικήν αγάπην˙ και αγκαλά ήτον εκ φύσεως εύγλωττος, η σπουδή όπως της φιλοσοφίας, θεολογίας και μαθηματικής, τον εκατάστησαν τέλειον ρήτορα και άκρον διδάσκαλον».
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και μία «ενθύμηση» την οποία έγραψε άγνωστος μοναχός στο παράφυλλο του υπ’ αριθμ. 158 κώδικα της Ι. Μονής του Μεγάλου Σπηλαίου Καλαβρύτων που αναφέρει: «1714 Αυγούστου 1, απόθανε ο Επίσκοπος Κερνίτζης ονόματι Ηλίας Μηνιάτης, θαυματουργός πολλά».
Είναι ακόμη χαρακτηριστικό ότι ο εκ Σκοπέλου λόγιος Καισάριος Δαπόντες (†1784) τον αποκαλεί «Νέον Χρυσόστομον». Ο εκ Κεφαλληνίας, διδάκτωρ Νομικής, Βικέντιος Δαμωδός (†1752) γράφει για τους λόγους του ότι είναι απαράμιλλο υπόδειγμα ύφους και τεχνικής τελειότητος.
Ο ιστορικός Κ.Θ. Δημαράς (†1992) γράφει: «Επίκεντρο της διδασκαλίας του είναι το ηθικό πρόβλημα. Αποφεύγει τις θεωρητικές συζητήσεις ”όπου δεν πληροφορούσιν, αλλά συγχίζουσιν”… Απλή γλώσσα, πρακτικός στοχασμός˙ η τεχνική όμως και της φράσης και του λόγου είναι πολύ επεξεργασμένη, και όχι στην κατεύθυνση της απλότητας. Η κατασκευή του λόγου είναι υποταγμένη σε αυστηρούς κανόνες και μέσα στο σταθερό τούτο πλαίσιο ανθομανούν τα ρητορικά σχήματα, οι υποφορές, οι ανθυποφορές, εικόνες, παραβολές, οραματισμοί, διάλογοι. Αυτά όλα δίνουν πολλή ζωντάνια, πολλή κίνηση».
Ο συγγραφέας και συντάκτης του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών Χρ. Πατρινέλης (†2009) γράφει ότι: «Η τελειότης των Διδαχών του Μηνιάτη δεν ωφείλετο μόνον εις το έμφυτον ρητορικόν του τάλαντον, αλλ’ ήτο επίσης καρπός μακράς μελέτης των αρχών και των κανόνων της ρητορικής τέχνης και συστηματικής σπουδής των λόγων των συγχρόνων του κορυφαίων ιεροκηρύκων. Εμελέτησεν ιδίως την εκδοθείσαν το 1681 εις την Βενετίαν Ρητορικήν του Φραγκίσκου Σκούφου, τα ρητορικά υποδείγματα του οποίου ο Μηνιάτης εμιμήθη κατά την πρώιμον περίοδον της σταδιοδρομίας του. Επηρεάσθη επίσης και από τον σύγχρονόν του κορυφαίον Ιταλόν ιεροκήρυκα Σένιερι (†1694), πιθανώς δε και από τους περιφήμους Γάλλους ιεροκήρυκας Bossuet (†1704) και Bourdaloue (†1706).
Ο σπουδαίος Σκιαθίτης Αλέξανδρος Μωραιτίδης (†1929) γράφει πολύ χαρακτηριστικά: «Ως οι λόγοι των Μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας μας, ούτω και οι λόγοι του Μηνιάτου, όχι μόνον εις θεωρητικήν εφαρμογήν ευρίσκονται, αναγιγνωσκόμενοι κατ’ οίκους υπό των ευσεβών χριστιανών, οι οποίοι με τοιαύτας αναγνώσεις ως επί το πλείστον, παρηγορούν την ψυχήν των, θλιμμένην από την σημερινήν οικτράν στείρωσιν του θείου κηρύγματος, καταντώτος πολλάκις εις αεροβασίαν και κενολογίαν, απλώς διά να υπάρχη κήρυγμα εις μίαν Λειτουργίαν, αλλ’ ευρίσκονται, ας είπωμεν ούτω, οι λόγοι του Μηνιάτου και εις πρακτικήν εφαρμογήν, περάσαντες εις το Τυπικόν της Εκκλησίας…
Και είναι σύντομος ο Μηνιάτης, γλυκύς και μάγος και σαγηνευτής, ψαράς πρώτης τάξεως ο Καλαβρυτινός Ιεράρχης. Η βάσις του την οποίαν διακρίνει ο λόγιος ορθόδοξος είναι ο Χρυσόστομος, είναι ο Βασίλειος, είναι ο Γρηγόριος, αλλ’ η διεξαγωγή του θέματος του Ευαγγελίου γίνεται με τόσην δύναμιν, με τόσην πρωτοτυπίαν, ώστε θαρρείς, ότι πρώτην φοράν ακούεις τοιαύτην ερμηνείαν. Πολλάκις δεν επερίμενες τοιαύτην στροφήν του θέματος, πολλάκις δεν επερίμενες τοιούτον συμπέρασμα, με το οποίον αφού το ακούσεις, ύστερον από μίαν γοητευτικωτάτην ρητορικήν περίοδον, στέκεσαι, συλλογίζεσαι και λέγεις: -Αχ! Τι ωραίον που είναι το Ευαγγέλιον αυτό!»
Και συνεχίζει ο έξοχος διηγηματογράφος Μωραιτίδης, ο μετέπειτα μοναχός Ανδρόνικος που έψελνε με τον εξάδελφό του, τον άλλο μεγάλο Σκιαθίτη Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη: «…Ημείς εις τας Ιεράς Αγρυπνίας του Αγίου Ελισσαίου ηυτυχήσαμεν να έχωμεν ιεροκήρυκα τον Ηλίαν Μηνιάτην. Τι θάμβος και τι έκστασις.
Μεσονύκτιον περίπου.
Η ώρα που τελειώνει ο Εσπερινός και αρχίζει ο Όρθρος. Κατά την ιεράν εκείνην στιγμήν, όπου οι ολίγοι ευλαβείς, οι παρακολουθούντες την Αγρυπνίαν, ητοιμάζοντο να καθήσουν εις τα στασίδιά των και ξεκουραστούν ολίγον, ιδού παρουσιάζετο ο Ηλίας Μηνιάτης. Εκείνην την ώραν πάντοτε τίθεται εις τας Αγρυπνίας η Ανάγνωσις… Που ήτο δε τότε εκείνη η χαρά, εκείνη η ολοζώντανη δύναμις οπού εχαρίζετο εις τα πρόσωπα των κουρασμένων αγρυπνητών από τα αείζωα ρήματα του περιφήμου Ιεροκήρυκος; Του αθανάτου Καλαβρυτηνού Ιεροκήρυκος, όστις με την εξαιρετικήν εκείνην πρωτοτυπίαν του, με την οποία άπτεται των θρησκευτικών ζητημάτων, συναρπάζει την ψυχήν, αναβιβάζων αυτήν ως με πτερά αιθεροβάμωνος Αετού εις κόσμους, όπου η αιώνιος ζωή, χωρίς λησμοσύνην και χωρίς τέλος» (περ. Τρεις Ιεράρχαι, 1-4-1915, σελ. 101 επ.).
*
Το σπουδαιότερο έργο του είναι το συλλογικό έργο με τον τίτλο «Διδαχαί», που εξεδόθη ολίγον μετά τον θάνατό του από τον πατέρα του, το πρώτον στη Βενετία το 1717 (ή 1716) και γνώρισε μεγάλη φήμη. Ήδη έχει ανατυπωθεί περί τις 25 φορές και έχει μεταφραστεί και σε ξένες γλώσσες.
Ειδικότερα το έργο του αυτό περιέχει ομιλίες του – διδαχές προς τους χριστιανούς με ύφος απλό, λυρικό και συγχρόνως αποδεικτικό. Κατέστη επί μακρόν χρόνον ως ένα εκ των προσφιλεστάτων αναγνωσμάτων του Γένους καθ’ όλον τον 18ο και 19ο αιώνα.
Ένα άλλο έργο του φέρει τον τίτλο «Πέτρα σκανδάλου» που εξεδόθη στη Λειψία το 1718. Πρόκειται για σύγγραμμα αντιρρητικό, όπου εκθέτει τα αίτια του σχίσματος με τους Ρωμαιοκαθολικούς, ως επίσης και ελέγχει τις καινοτομίες των Λατίνων, ήτοι το πρωτείο, την χρήση των αζύμων, την θεωρία περί αξιομισθίας και περί καθαρτηρίου πυρός.
*
Πραγματικά, λάμπει ως ένα φωτεινό αστέρι, ο Ηλίας Μηνιάτης, στο πνευματικό στερέωμα, στο δεύτερο ήμισυ του 17ου αιώνα και στις αρχές του 18ου αιώνα. Η εναρμόνια ανάπτυξη νού και καρδιάς, διδασκαλίας και παραδείγματος πραγματοποιήθηκε με συνέπεια σ’ όλη του την δραστηριότητα. Κατανοητός στον απλοικό ακροατή, σταθερός στο χριστιανικό φρόνημα, χωρίς εγωισμούς και φιλοδοξίες εργάστηκε για το Γένος. Σφοδρός, άλλωστε, ήταν ο πόθος του για την απελευθέρωση της Ελλάδος από τον τουρκικό ζυγό. Πολύ χαρακτηριστική είναι η ικεσία του, εν προκειμένω, προς την Παναγία: «Έως πότε, πανακήρατε Κόρη, το τρισάθλιον γένος των Ελλήνων έχει να ευρίσκεται εις τα δεσμά μιάς ανυποφέρτου δουλείας; Έως πότε να του πατή τον ευγενικόν λαιμόν ο βάρβαρος; Έως πότε έχουσι να βασιλεύωνται από ημισόν φεγγάρι αι χώραι εκείναι, εις τας οποίας ανέτειλεν, εις ανθρωπίνην μορφήν, από την ηγιασμένην σον γαστέρα, ο μυστικός της δικαιοσύνης Ήλιος;»
Αληθώς τα κηρύγματά του είναι γεμάτα από δύναμη λόγου και φως πίστεως. Πηγές του είναι η Αγία Γραφή και οι Πατέρες της Εκκλησίας και από κοντά η σοφία των αρχαίων Ελλήνων και τα παραδείγματα της ιστορίας. Ήταν συναρπαστικός τεχνίτης του λόγου, «σάλπιγξ του Πνεύματος», άξιος διδάχος του λαού, πνευματικός σιτοδότης του Γένους των Ελλήνων με τον σίτον του θείου λόγου.
Και βέβαια είναι χαρακτηριστικό ότι δεν υπάρχει Ιεροκήρυξ των νεοτέρων χρόνων που να μην έχει διαβάσει τα κηρύγματά του. Αλλά και στα σχολικά βιβλία κάποτε υπήρχαν κείμενα δικά του. Έτσι για μία ακόμη φορά αποδεικνύεται ότι έχουμε μία κληρονομιά της αλήθειας και της πίστεως.
Ο Ηλίας Μηνιάτης, δικαίως κατατάσσεται στους επιφανείς Διδασκάλους του Γένους. Ασφαλώς και θα σκέπτεται ο καθένας μας, ότι τέτοιες μεγάλες προσωπικότητες, μας έχουν λείψει σήμερα.
){kind=link}