Νικόλαος Θ. Κόκκας
Μια βυζαντινή πολιτεία βυθισμένη στη λησμονιά. Αναστασιούπολη-Περιθεώριον.
Σταθμός της Εγνατίας Οδού στα ρωμαϊκά χρόνια αποκτά κομβική σημασία στα χρόνια του Ιουστινιανού, ο οποίος κτίζει τείχος που συνδέει τις βουνοπλαγιές της Ροδόπης με τη θάλασσα.
Η Αναστασιούπολη, γνωστή στα υστεροβυζαντινά χρόνια ως Περιθεώριον, μας εντυπωσιάζει ακόμα με τα επιβλητικά της τείχη στο μυχό της λίμνης Βιστωνίδας.
Η ιστορία αυτής της καστροπολιτείας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις ιστορικές ανακατατάξεις στην ευρύτερη περιοχή της Θράκης. Σπουδαίοι βυζαντινοί αυτοκράτορες όπως ο Ιουστινιανός (527-565) και ο Κωνσταντίνος Ε’ (741-775) οχυρώνουν τις πόλεις και τα φρούρια της Θράκης, που δέχονται κάθε λογής βαρβαρικές επιδρομές: Σκύθες, Ούννοι, Σκλαβηνοί, Βούλγαροι μαστίζουν την περιοχή της Θράκης μέχρι την κατάληψή της από τους Οθωμανούς το 1374/5.
Τα μακρά τείχη του υδραγωγείου
Ίσως λίγοι κάτοικοι της Θράκης έχουν δει από κοντά το φρούριο της Αναστασιούπολης. Δεν ισχύει το ίδιο για το μεγάλο τείχος / υδραγωγείο που είναι ορατό από το δρόμο. Το υδραγωγείο της Αναστασιούπολης, κτισμένο από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό, ξεκινά από τις βουνοπλαγιές της Ροδόπης και κατευθύνεται προς τα νότια, προς το κάστρο. Ο παλιός οδικός άξονας Ξάνθης – Κομοτηνής τέμνει το τείχος του υδραγωγείου μεταξύ Αμαξάδων και Κοπτερού. Αν ακολουθήσουμε το χωματόδρομο δίπλα στο τείχος προς τα βόρεια θα φτάσουμε σε ένα χείμαρρο με άφθονο καθαρό, πόσιμο νερό. Αυτό το υδραγωγείο υδροδοτούσε τη μεγάλη πόλη-κάστρο με αυτό το μεγάλο κατασκευαστικό έργο που επιτελούσε διπλό σκοπό: να αναχαιτίζει τις επιδρομές και να παρέχει νερό στο φρούριο. Το πλάτος του τείχους δεν είναι ίδιο σε όλο το μήκος του. Υπάρχουν σημεία που είναι μόλις 1.30 μ. Σε αρκετές περιπτώσεις το ύψος ξεπερνά τα 2 μ. Ο σύγχρονος αυτοκινητόδρομος της Εγνατίας οδού τέμνει επίσης το τείχος. Από την Εγνατία μέχρι το βουνό το τείχος ξεπερνά τα 700 μ., ενώ από την Εγνατία μέχρι το φρούριο το τείχος ξεπερνά τα 1700 μ. Το συνολικό μήκος του τείχους από το βουνό μέχρι τη Βιστωνίδα ήταν περίπου 4 χλμ.
Περιγραφή του φρουρίου
Το φρούριο της Αναστασιούπολης είναι σήμερα καλυμμένο από πυκνή βλάστηση. Στο νοτιοδυτικό τμήμα του το φρούριο συνορεύει με τον ποταμό Κόσυνθο, ο οποίος χύνεται στη λίμνη Βιστωνίδα λίγο πιο κάτω. Πιστεύεται ότι παλαιότερα η λίμνη Βιστωνίδα ήταν πλωτή και έτσι η Αναστασιούπολη λειτουργούσε ως εμπορικό λιμάνι. Με το πέρασμα των χρόνων το φρούριο απομακρύνθηκε από τη λιμνοθάλασσα, λόγω των προσχώσεων του ποταμού.
Η περίμετρος των τειχών της Αναστασιούπολης σώζεται σχεδόν στο σύνολό της. Τα τείχη έχουν σχήμα πολυγωνικό (ακανόνιστο επτάγωνο) και ενισχύονται με ορθογώνιους και κυκλικούς πύργους.
Η τοξωτή νότια πύλη οδηγούσε στο λιμάνι. Εκεί γίνονταν έλεγχος και εισπράττονταν διόδια. Στην πύλη βρίσκουμε χαραγμένα μονογράμματα των Παλαιολόγων. Και σε άλλους πύργους διακρίνονται μονογράμματα των Παλαιολόγων καθώς και το «Ιησούς Χριστός Νικά»(IC-XC-NI-KA). Το άνοιγμα της νότιας πύλης είναι 3.30 μ. ενώ το πάχος του τείχους στο σημείο αυτό είναι 4 μ.
Η βόρεια πύλη είναι στενότερη και λεπτότερη από τη νότια, με άνοιγμα 3 μ ενώ το πάχος των τειχών εδώ είναι 3.40 μ. Στο πάνω μέρος της βόρειας πύλης διακρίνονται οι επάλξεις.
Σε πολλούς πύργους του φρουρίου παρατηρούμε ότι. εκτός από τις πέτρες, κάθε 1.60 μ. τοποθετούνται τέσσερις σειρές τούβλων στην τοιχοποιία. Η χρήση των τούβλων ενίσχυε την κατασκευή και την καθιστούσε αντισεισμική.
Η κατασκευή των πύργων δεν είναι ομοιόμορφη. Υπάρχει ένας κυκλικός πύργος, ενώ οι υπόλοιποι είναι ορθογώνιοι. Στο εσωτερικό μερικών πύργων υπάρχει έξοδος προς επάνω όροφο που οδηγούσε στις επάλξεις. Είναι εντυπωσιακή η κατασκευή των αψίδων και των θόλων των πύργων. Στα ανατολικά του φρουρίου συναντάμε ένα πύργο, γνωστό με την ονομασία «Γιαν Καλέ», ο οποίος είναι ελαφρά κεκλιμένος, λόγω της υποχώρησης του εδάφους. Στο συγκεκριμένο πύργο έχει αποκαλυφθεί αρχαιότερο τμήμα του τείχους, ίσως της εποχής του Ιουστινιανού ή του Αναστασίου, ενώ η εξωτερική τοιχοποιία είναι της εποχής των Παλαιολόγων.
Πρέπει να σημειώσουμε ότι πριν από το 1973 πολλοί ασυνείδητοι πήγαιναν στην Αναστασιούπολη για να φορτώσουν πέτρες ως οικοδομικά υλικά, καταστρέφοντας τα τείχη. Το έγκλημα αυτό σταμάτησε όταν η αρχαιολογική υπηρεσία προχώρησε σε περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου. Επίσης, πριν το 1973 βοσκούσαν μέσα στο φρούριο κοπάδια ζώων, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει μεγάλη βλάστηση. Μετά την περίφραξη του χώρου η βλάστηση φούντωσε, θάμνοι και κισσοί φύτρωσαν πάνω στους πύργους, θεόρατα δέντρα υψώθηκαν μετατρέποντας το τοπίο σε αληθινή ζούγκλα.
Σταθμοί στην Ιστορία της Αναστασιούπολης
Τον 4ο αι. μ.Χ. τα ρωμαϊκά οδοιπορικά του Αντωνίου και το Ιεροσολυμιτικό καθώς και ο χάρτης του PEUTINGER σημειώνουν στα λατινικά ένα σταθμό που αλλάζουν τα άλογα με το όνομα Stabulo Diomedes (στάβλος του Διομήδη). Ο Διομήδης ήταν βασιλιάς των Βιστόνων, γνωστός για τα άγρια και σαρκοβόρα άλογά του.
Κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. Σκύθες-Γότθοι κάνουν καταστροφικές επιδρομές στη Θράκη. Όπως αναφέρει ο Σωζόμενος: «εις απόνοιαν επαρθέντες τους Θράκας εκακούργουν και τα αυτών πόλεις και κώμας εδήουν» (Εκκλησιαστική Ιστορία PG τ. 67,VI, 37, 15, 1-3) με αποτέλεσμα η Θράκη να μετατραπεί σε «άοικον και άβατον διά τον πόλεμον χώρα» (Ευναπίου, Ιστορίας Εκλογαί PG τ. 113,660).
Κατά τον 5ο αιώνα ο ιστορικός Προκόπιος γράφει για τους Ούννους: «Εκ του κόλπου του Ιονίου οι βάρβαροι ούτοι άπαντα εφεξής εληίσαντο μέχρι ες τα Βυζαντίων προάστεια. Και φρούρια μεν δύο και τριάκοντα εν Ιλλυριοίς είλον… αιχμαλώτων μυριάδας δύο και δέκα απαγόμενοι, επ’ οίκους άπαντας ανεχώρησαν» (Υπέρ των πολέμων λόγοι Lipsiae τ. ΙΙ 4.4.). Για να αντιμετωπίσει τις βαρβαρικές επιδρομές ο αυτοκράτορας Αναστάσιος ο Α’ (491-518) μετέφερε το 496 στη Θράκη πλήθη Ισαύρων από τα βάθη της Μ.Ασίας. Επίσης ενίσχυσε την οχύρωση της θρακικής πόλης που πήρε από τότε το όνομά του. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ι. Καντακουζηνός (Βιβλ. ΙΙ 38 & βιβλ. ΙΙΙ 32) «περί Θράκην ετέραν παράλιον πόλιν … ης φασί Αναστάσιον τον βασιλέα Ρωμαίων οικιστήν και εξ εκείνου προσαγορευομένην».
Όμως, οι βαρβαρικές επιδρομές συνεχίστηκαν στην εποχή του Ιουστινιανού Α’ (527-565). Οι Σκλαβηνοί προκάλεσαν φοβερές καταστροφές, που κορυφώθηκαν το έτος 549 μ.Χ., όταν η γη γέμισε με πτώματα από την Ιλλυρία μέχρι τη Θράκη. Το 562 η Αναστασιούπολη καταλαμβάνεται από τους Ούννους.
Ο Ιουστινιανός έλαβε δραστικά μέτρα και έκτισε εκατό φρούρια στην περιοχή της Ροδόπης. Χάρη στον Ιουστινιανό η οχύρωση της Αναστασιούπολης επιδιορθώθηκε, ενώ παράλληλα κατασκευάστηκε μεγάλο τμήμα ξεχωριστού τείχους που ήταν ταυτόχρονα και υδραγωγείο. Ο Βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος Καισαρείας (Περί του Δεσπότου Ιουστινιανού κτισμάτων 4.11) γράφει για τα έργα του Ιουστινιανού στην Αναστασιούπολη:
«Αναστασιούπολις δε η τήδε ούσα τειχήρης μεν και πρότερον ην, εν δε τη παραλία κειμένη αφύλακτον είχε την ταύτη ηιόνα. Τα πλοία πολλάκις αμέλει ενταύθα καταίροντα υποχείρια βαρβάροις Ούννοις εξαπιναίως γεγένηται· ώστε και τας νήσους ενθένδε τας τη χώρα επικειμένας ηνώχλησαν. Ιουστινιανός δε βασιλεύς διατειχίσματι την παραλίαν περιβαλών όλην, ταίς τε ναυσί και τοις νησιώταις την ασφάλειαν ανεσώσατο. Αλλά και τον του ύδατος οχετόν εκ των ορών, α ταύτη ανέχει, μέχρι ες την πόλιν ες υπέρογκον ανέστησεν ύψος».
Η μητρόπολη Περιθεωρίου
Κατά τα έτη 550 – 613 αναφέρεται ως επίσκοπος Αναστασιουπόλεως ο Θεόδωρος Συκιώτης, του οποίου η Εκκλησία εορτάζει την μνήμη ως αγίου στις 22 Απριλίου. Στην Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο του 787 αναφέρεται ως Επίσκοπος Αναστασιουπόλεως ο Θεόφιλος, κατά δε την επί Φωτίου Σύνοδο του 879 ο Μαριανός. Η επισκοπή Αναστασιουπόλεως εμφανίζεται ως υποκείμενη στη μητρόπολη Τραϊανουπόλεως έως και τον 9ο αι., οπότε εμφανίζεται για πρώτη φορά και το νέο όνομά της Περιθεώριον. Η πρώτη αναφορά της ονομασίας Περιθεώριον γίνεται το 879 στην όγδοη Οικουμενική Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, τα πρακτικά της οποίας υπογράφει και ο τότε επίσκοπος Περιθεωρίου Ιάκωβος. Κατά τον 11ο αι. μαρτυρούνται μέσα στην πόλη και γύρω από αυτήν πλούσια μετόχια της Μονής Βατοπεδίου του Αγίου Όρους και της Μονής Πετριτζιωνιτίσσης (το σημερινό Μπάτσκοβο στη Βουλγαρία).
Στα χρόνια του Βασίλειου του Βουλγαροκτόνου και του Αλέξιου Κομνηνού το Περιθεώριον μνημονεύεται ως φρούριο μεγάλης στρατηγικής σπουδαιότητας. Το 1078 μία φρουρά του σφετεριστή Νικηφόρου Βασιλάκιου ηττήθηκε στο Περιθεώριο από τον μετέπειτα αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄. Το 1198-1199 ο Βούλγαρος τσάρος Ιβαγκός επιτίθεται στους κατοίκους της Ξάνθης και της Ροδόπης. Ακολουθούν λεηλασίες των σταυροφόρων της 4ης Σταυροφορίας τα έτη 1203-1204. Το 1206 ο Βούλγαρος τσάρος Ιβάν Άσεν Β’ (1197-1207), γνωστός και ως Ιωαννίτσης ή Καλογιάννης ή Σκυλογιάννης, λεηλατεί τη Θράκη. Το Περιθεώριον τότε ισοπεδώνεται ως οικισμός και ερημώνεται ολοκληρωτικά.
Το έτος 1307 στο υδραγωγείο της Αναστασιούπολης γίνεται μεγάλη σύγκρουση Καταλανών. Ο Ανδρόνικος ο Β’ ο Παλαιολόγος είχε προσκαλέσει Καταλανούς να βοηθήσουν τα στρατεύματα του Βυζαντίου εναντίον των Τούρκων. Όμως οι Καταλανοί, αφού έσχισαν τις συνθήκες με τους Βυζαντινούς, εγκαταστάθηκαν στην Καλλίπολη της Θράκης, καταστρέφοντας την περιοχή. Το καλοκαίρι του 1307 οι Καταλανοί εγκατέλειψαν την Καλλίπολη, πέρασαν τον Έβρο και αφού χωρίστηκαν σε δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις κινήθηκαν προς τα δυτικά. Αρχηγός της πρώτης ομάδας ήταν ο Rocafort ενώ στη δεύτερη ομάδα ηγούνταν οι ιππότες Beranger d’ Entenca, Fernand Ximenes και ο ινφάντης της Μαγιόρκας Φερδινάνδος. Μια θερμή μέρα του Αυγούστου η ομάδα που είχε κατασκηνώσει κοντά στην Κομοτηνή συγκρούστηκε με την οπισθοφυλακή της άλλης κοντά στο υδραγωγείο της Αναστασιούπολης. Στη φονική μάχη που ακολούθησε σκοτώθηκε ο Beranger d’ Entenca, ενώ ο Fernand Ximenes κατέφυγε στο κάστρο της Ξάνθης και ο ινφάντης Φερδινάνδος κατέφυγε στη Θάσο.
Στα υστεροβυζαντινά χρόνια ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος ο Γ’ Παλαιολόγος (1328-1341) οχυρώνει το Περιθεώριον ξανά. Στα 1342-3 ο Καντακουζηνός προσπαθεί να καταλάβει την πόλη του Περιθεωρίου, την οποία υπερασπίζονταν οι βυζαντινοί του αντίπαλοι, μεταξύ των οποίων και ο Ιωάννης Βατάτζης. Ο Καντακουζηνός δεν καταφέρνει να καταλάβει το Περιθεώριον. Λίγο αργότερα η πόλη έπεσε στα χέρια του Βούλγαρου ληστή Μομτσίλου. Όταν, όμως, επιτέθηκε ξανά στην πόλη ο Καντακουζηνός μαζί με τον Τούρκο φίλο του Αμούρ, οι κάτοικοι του Περιθεωρίου έκλεισαν έξω από τα τείχη το Μομτσίλο, ο οποίος μάλιστα σκοτώθηκε στη μάχη. Έπειτα από λίγα χρόνια η πόλη έπεσε στα χέρια του Ματθαίου, γιου του Καντακουζηνού. Όταν, όμως, στα 1355 παρουσιάστηκε μπροστά στα τείχη της πόλης ο Ιωάννης Παλαιολόγος, οι κάτοικοι τον δέχτηκαν και του έμειναν πιστοί. Λίγο αργότερα, το Περιθεώριο έγινε κτήμα του Βυζαντινού άρχοντα Νικηφόρου Μελισσηνού. Στα 1422, ενώ την πόλη κατείχε ο Τούρκος σουλτάνος Μουράτ Β’, τη χάρισε στο Γενοβέζο σύμμαχό του Ιωάννη Αδούρνο.
Γύρω στο 1350 επίσκοπος Περιθεωρίου ήταν ο άγιος Θεοφάνης, βιογράφος του αγίου Μαξίμου του Καυσοκαλύβη. Αξίζει να σημειωθεί πως ο άγιος Μάξιμος είχε μονάσει στο γειτονικό Παπίκιον Όρος, που ήταν τότε φημισμένο μοναστικό κέντρο.
Κατά το 17ο αιώνα ο περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή αναφέρεται στο φρούριο της Αναστασιούπολης ονομάζοντάς το «φρούριο Μπουρού». Το επισκέφθηκε όταν είχε χάσει πλέον το βυζαντινό μεγαλείο του. Γράφει σχετικά:
«Σήμερα είναι αποθήκη του βακουφιού της πόλης Γκαζί Μουρατιέ, του καζά της Γκιουμουλτζίνας. Εκεί μαζεύονται όλα τα δοσίματα του βακουφιού και γίνεται και κάθε αλισβερίσι… Το φρούριο είναι κτισμένο στις όχθες της παραλίας. Είναι πέτρινο και ψηλό ίσαμε είκοσι πήχες απ’ την επιφάνεια της θάλασσας. Πρέπει να ήταν όμορφο και απόρθητο. Σήμερα πια έχει σχεδόν καταστραφεί. Έχει περιφέρεια εκατό γεωμετρικά βήματα, τετράγωνο σχήμα και δεν περιστοιχίζεται από τάφρο. Μέσα στο φρούριο υπάρχουν πενήντα σπίτια καφίρηδων [«απίστων», δηλαδή χριστιανών] και πέντε μαγαζιά. Τίποτε άλλο. Έχει δύο πύλες: η μία στραμμένη νότια προς τη μεριά της παραλίας κι η άλλη δυτικά, όπου αντικρύζει τον ποταμό Καρασού. Ως συνέχεια του φρουρίου, εκτείνεται προς το βορρά το μοναδικό τείχος του. Από κει μέχρι τα βουνά, το μάκρος του είναι περίπου μια ώρα. Κατά μήκος του τείχους δεν μπορεί να περάσει τίποτα, ούτε άνθρωπος ούτε καραβάνι. Μοναδικό πέρασμα η παραλιακή πύλη, απ’ την οποία εισπράττανε διόδια και τελωνειακά τέλη. Και σήμερα μπορεί κανείς να δει τα ίχνη του τελωνείου».
(Εβλιά Τσελεμπί, Ταξίδι στην Ελλάδα μετ. Νίκος Χειλαδάκης, Εκάτη, 1991σελ 59-60)
Τα τέλη του 17ου αι τα ερείπια δύο παλαιών ναών με απομεινάρια από τον άλλοτε λαμπρό διάκοσμό τους εντυπωσίασαν τον περιηγητή Robert De Dreux που επισκέφθηκε την πόλη στα 1668.
Τους τελευταίους αιώνες η Αναστασιούπολη / Περιθεώριον εγκαταλείπεται. Πολλοί κάτοικοι πηγαίνουν στον Ίασμο ή σε άλλες περιοχές.
Σήμερα, το βυζαντινό μεγαλείο της Αναστασιούπολης έχει δώσει τη θέση του στη μοναξιά και την εγκατάλειψη. Η Αναστασιούπολη μένει σιωπηλή και ξεχασμένη στο θρακικό κάμπο ανάμεσα στην Ξάνθη και την Κομοτηνή. Οι επισκέπτες της λίγοι και πολύ λιγότεροι αυτοί που γνωρίζουν την ιστορική της διαδρομή.
Θα κλείσουμε με μία ευχή: η Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ροδόπης, να κάνει τις απαραίτητες ενέργειες για την ανάδειξή της Αναστασιούπολης ως επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου, καθιστώντας τη ένα αξιόλογο τουριστικό προορισμό. Έτσι η βυζαντινή αυτή καστροπολιτεία θα καταστεί όχι μόνο πόλος έλξης επισκεπτών που θα συμβάλει στην τουριστική ανάπτυξη της Θράκης αλλά και φάρος ιστορικής μνήμης που θα ενισχύει διαχρονικά τη συλλογική μας αυτοσυνειδησία.
Κείμενο-Φωτογραφίες: Νικόλαος Θ. Κόκκας
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αβραμέα Ά., «Η Θράκη κατά τη Ρωμαϊκή Αρχαιότητα» στον τόμο Θράκη, Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, 1994.
Αρβανιτίδου Σ., «Οι ελληνικές πόλεις στη Θράκη κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο», στον τόμο Θράκη, Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, 1994.
Γεωργαντζής Π., Η βυζαντινή καστροπολιτεία Αναστασιούπολη (500-850) – Περιθεώριον (850-1700), Ξάνθη 2015
Δαδάκη Σ. Δουκατά Σ., Ηλιάδης Ι., Λυχούνας Μ., «Από τη σκιά του Όρους περ λεβάντε είναι μίλια…» Πόλεις-κάστρα-λιμάνια στις ακτές του βορείου Αιγαίου», Medieval Ports in North Aegean and the Black Sea, International Symposium, European Centre for Byzantine and Post-Byzantiine Monuments, 211-232.
Ευγενίδου Δ., Κάστρα Μακεδονίας και Θράκης. Βυζαντινή Καστροκτισία. Εκδόσεις Αdam 1997.
Κυριακίδης Σ., Θρακικά ταξείδια. Μπουρού-Καλέ – Αναστασιούπολις – Περιθεώριον, Ημερολόγιον Μεγάλης Ελλάδας, 1931
Μπακιρτζής Χ., «Βυζαντινή Θράκη (330-1453)», στον τόμο Θράκη, Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, 1994
Σιγούρος Ι. Νομός Ροδόπης. Ιστορία-Αρχαιολογία-Γεωγραφία-Ανθρωπογεωγραφία-Πολιτισμός. Κομοτηνή 1977.
Τριαντάφυλλος Δ. , «Αρχαία Θράκη», στον τόμο Θράκη, Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, 1994.
Ηλεκτρονικές Πηγές
Σταυρούλα Δαδάκη, ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥΠΟΛΙΣ – ΠΕΡΙΘΕΩΡΙΟΝ
http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2554&theme_id=256
Μ. Κορτζή – Β. Σιαμέτης Περιθεώριον, Θρακικός Ηλεκτρονικός Θησαυρός
http://www.xanthi.ilsp.gr/thraki/history/his.asp?perioxhid=B0278
Αικατερίνη Μπάλλα, Αναστασιούπολη-Περιθεώριο, Θρακικός Ηλεκτρονικός Θησαυρός
http://www.ipet.gr/thesaurusII/articles.php?lang=gr&id=855&thm=9
Μονόγραμμα των Παλαιολόγων σε πύργο στα νότια
Τμήμα του τείχους του Ιουστινιανού κοντά στο βουνό
Πύργος “Γιαν Καλέ” στα ανατολικά
(διακρίνεται το παλαιότερο τείχος)
Η νότια πύλη
Κυκλικός πύργος στα ανατολικά
Η είσοδος του αρχαιολογικού χώρου
Από το βιβλίο του Μ.Σιγούρου, Νομός Ροδόπης,
Ιστορία-Αρχαιολογία-Γεωγραφία-Ανθρωπογεωγραφία-Πολιτισμός, 1977.
Δορυφορική εικόνα
){kind=link}