Της Γιουλης Επτακοιλη
Χριστιανοί ορθόδοξοι ψυχαναλυτές από όλο τον κόσμο συναντιούνται για ένα διεθνές συνέδριο στην Ελλάδα της κρίσης!
Πριν από λίγους μήνες η σπουδαία Αμερικανίδα συγγραφέας Μέριλιν Ρόμπινσον σε μια διάλεξή της στο κατάμεστο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών έλεγε στο κοινό ότι «η πίστη είναι το πλεόνασμα της ύπαρξής μας».
Πηγαίνοντας να συναντήσω τον ψυχίατρο π. Βασίλειο Θερμό, ένα μεσημέρι στο κέντρο της Αθήνας, είχα στο μυαλό μου τον πάστορα Τζον Εϊμς, τον ήρωα στο αριστουργηματικό «Γκίλιαντ: Τόπος μαρτυρίας» και τη συνεχή πάλη του με τα σημαντικότερα δίπολα της ζωής: παραβατικότητα και συγχώρεση, αμφισβήτηση και πίστη. Η λογοτεχνία έχει αυτή τη δύναμη να σε οδηγεί καμιά φορά σε ένα τελετουργικό μύησης στο βαθύτερο νόημα της ζωής. Η πραγματικότητα, όμως, έχει άλλη ορμή. Οσα ζούμε τα τελευταία χρόνια, πέρα από τις ιστορικές, πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές αιτίες τους, έχουν και μια διάσταση ψυχολογική. Οι έντονοι μετασχηματισμοί, ατομικοί και συλλογικοί, η απόγνωση και η παραίτηση κάνουν έντονη την ανάγκη για απαντήσεις. Και για να βρεθούν αυτές οι απαντήσεις πρέπει η υπαρξιακή αναζήτηση, η προσπάθεια για νοηματοδότηση της ζωής να είναι διαρκής.
Η επιστημονική και εκκλησιαστική κοινότητα έχουν συχνά την ικανότητα να αφουγκράζονται αυτούς τους κραδασμούς και να ανοίγουν δρόμους. Η ανάγκη, λοιπόν, αυτών που υπηρετούν τον άνθρωπο μέσα από την ψυχοθεραπεία να τη συνδέσουν με το βαθύτερο νόημα ζωής του ανθρώπου στάθηκε το 2001 η αφορμή για την πρώτη συνάντηση μιας μικρής ομάδας Αμερικανών και Βρετανών ορθόδοξων ψυχοθεραπευτών στην Αγγλία. Η επόμενη συνάντηση, συνέδριο πια, οργανώθηκε στην Ελλάδα το 2003 με τη συμπαράσταση του νυν αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου, με αρκετά μεγαλύτερη συμμετοχή Ελλήνων και ξένων. Ακολούθησαν άλλα δύο συνέδρια στην Αμερική, και σε λίγες μέρες, στις 27 – 30 Σεπτεμβρίου στον Βόλο, θα πραγματοποιηθεί το 5ο συνέδριο ορθόδοξων ψυχοθεραπευτών με τίτλο «Ψυχοθεραπεία και Ποιμαντική. Αποκαλύψεις της ύπαρξης» και με πολύ μεγάλη συμμετοχή από την Ελλάδα και το εξωτερικό.
Ο π. Βασίλειος Θερμός, ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, διδάκτωρ της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και επίκουρος καθηγητής Ποιμαντικής στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών, ανέλαβε ως γραμματέας της επιστημονικής επιτροπής του συνεδρίου να μας μιλήσει μεταξύ άλλων για την ανάγκη διαλόγου ψυχοθεραπείας και ποιμαντικής, αλλά και για την υπαρξιακή αναζήτηση σε καιρούς κρίσης.
Η ευμάρεια ναρκώνει τον κόσμο
– Η ανάγκη υπαρξιακής αναζήτησης γίνεται πιο επιτακτική με την κρίση;
– Σε εποχές οι οποίες είναι μεταβατικές και χαρακτηρίζονται από αστάθεια, αγωνίες και αδιέξοδα ο άνθρωπος αναζητάει πιο έντονα το νόημα της ζωής. Οι εποχές σταθερότητας έχουν πολλά καλά, αλλά έχουν και ένα ελάττωμα: ότι μπορεί να αποκοιμίσουν τον υπαρξιακό προβληματισμό. Ο άνθρωπος ναρκώνεται μέσα στην ευμάρεια. Αυτό είναι ένα στοίχημα για την κοινωνία μας: θα μπορέσει -αυτό που όλοι θέλουμε και λέμε- να αλλάξει; Πώς θα αλλάξει; Ενα βασικό λοιπόν από τα ζητούμενα της αλλαγής είναι αν θα μπορέσουμε, πέρα από την ευνομία που θέλουμε να επικρατήσει κ. λπ., να αναπτύξουμε και μια πιο γνήσια υπαρξιακή αναζήτηση.
Αυτό όμως για να γίνει χρειάζεται λιγότερη κατανάλωση, λιγότερη υποδούλωση στην κοινωνία του θεάματος. Απαιτείται μια ασκητική, αν μου επιτρέπετε τη λέξη, για να μπορέσει κανείς να διατηρήσει ξύπνιο μέσα του το υπαρξιακό ερώτημα, το οποίο να σημειώσουμε πως είναι η φυσιολογική κατάσταση του ανθρώπου. Ανθρωπος που δεν έχει υπαρξιακή αγωνία θεωρώ ότι έχει ναρκωθεί. Είναι κάτι που ο Θεός έβαλε μέσα στον άνθρωπο. Λειτουργεί σαν ένα διαρκές κίνητρο για να οδεύει κανείς σε μια αναζήτηση νοήματος, η οποία για πολλούς καταλήγει στο πρόσωπο του Θεού. Εκεί βέβαια εξαρτάται ποιον Θεό έχει κανείς υπ’ όψιν του, πώς του δόθηκε η εικόνα του Θεού, αν του δόθηκε διαστρεβλωμένη κ. λπ.
– Θα τεθούν δηλαδή και θέματα διάκρισης υγιούς και νοσηρής θρησκευτικότητας;
– Φυσικά. Υγιής σχέση με τον Θεό και υγιής θρησκευτικότητα είναι αυτή που κάνει τον άνθρωπο ικανό να χαίρεται, που δεν του αφαιρεί τη χαρά στο όνομα μιας δήθεν πίστης. Είναι επίσης αυτή που τον κάνει δημιουργικό και επομένως αποδέχεται και την επιστήμη. Ενα άλλο κριτήριο είναι η ικανότητα για σχέσεις. Ο άνθρωπος που έχει μια υγιή σχέση με τον Θεό ανοίγεται στις ανθρώπινες σχέσεις. Δείχνει ότι έχει ανάγκη τον Αλλον, δεν φοβάται και δεν φοράει προσωπεία στη σχέση. Και φυσικά έχει την ικανότητα για αυτοπροσφορά και αυθυπέρβαση.
Για να περιγραφούν λοιπόν οι συνθήκες και οι όροι που μια θρησκευτικότητα είναι υγιής, χρειαζόμαστε πολύ την ψυχολογία. Κατά κάποιο τρόπο η θεολογία μάς βοηθάει ως προς τον στόχο, ποιος είναι ο σκοπός της ζωής, και η ψυχολογία, από την άλλη, περιγράφει τους ενδοψυχικούς όρους υπό τους οποίους ο άνθρωπος ζει την περιπέτειά του μέσα σ’ αυτή τη ζωή. Γι’ αυτό και οι ορθόδοξοι ψυχοθεραπευτές πιστεύουμε ακράδαντα ότι χρειάζεται συνεχής διάλογος των ψυχολογικών επιστημών με τη θεολογία, ώστε να μην υπάρχουν παρανοήσεις όπως παλιά.
Η απελπισία μπορεί να είναι γόνιμη
– Μια ενότητα του συνεδρίου είναι αφιερωμένη στη γονιμότητα της απελπισίας. Ζούμε σε μια εποχή απελπισίας -πόλεμο την ονομάζουν κάποιοι-, που οδηγεί σε ανησυχητική άνοδο των ποσοστών αυτοκτονιών. Πώς μπορεί να είναι γόνιμη η απελπισία;
– Εκείνο που συνήθως φαίνεται από το έργο της Εκκλησίας είναι οι μερίδες που μοιράζει. Το αν κάποιος δεν αυτοκτόνησε, είτε λόγω της υλικής βοήθειας που του δόθηκε είτε από την ψυχολογική συμπαράσταση, αυτό δεν θα μαθευτεί ποτέ. Υπάρχει δηλαδή ένας τρόπος πρόληψης, ο οποίος δεν θα γίνει ποτέ γνωστός. Η πρωτογενής πρόληψη είναι δύσκολο να αποτιμηθεί σε νούμερα και όμως είναι καθημερινή πραγματικότητα.
Ως προς την απελπισία, νομίζω ότι το κριτήριο είναι από τι απελπιζόμαστε. Η απελπισία είναι αφάνταστα γόνιμη όταν απελπιζόμαστε από τον ναρκισσιστικό εαυτό μας. Διότι έτσι παραιτούμαστε απ’ αυτόν. Παύουμε να ποντάρουμε τόσο πολύ σε εμάς και στις ναρκισσιστικές μας επιδιώξεις, που οδήγησαν άλλωστε και στην οικονομική κρίση. Υπάρχει κάτι ναρκισσιστικό όταν καταναλώνεις περισσότερα απ’ όσα παράγεις.
Εάν όμως απελπιστούμε από τους ανθρώπους γενικά, από τη ζωή γενικά, τότε η απελπισία αυτή είναι καταστροφική, οδηγεί στην αυτοκτονία ή σε ισοδύναμα της αυτοκτονίας, όπως ο κυνισμός και η παραίτηση. Η ελπίδα βρίσκεται πολύ ψηλά μέσα στις αρετές, σύμφωνα με τα λόγια της Καινής Διαθήκης. Γιατί; Πρώτον, γιατί γλιτώνει τον άνθρωπο από καταστροφικές ψευτολύσεις και, δεύτερον, γιατί δεν πρόκειται για μια απλή ελπίδα, «ας είναι ευτυχισμένος ο καινούργιος χρόνος», δηλαδή απλώς έναν ευσεβή πόθο.
Συμμετοχή στην αλλαγή
Η ελπίδα όπως την αντιλαμβάνεται η Καινή Διαθήκη είναι η πεποίθηση ότι ο Θεός είναι πιο δυνατός απ’ το κακό. Η πεποίθηση ότι το τέλος της ιστορίας δεν είναι η καταστροφή αλλά η μεταμόρφωση του κόσμου μέσα στη βασιλεία του Θεού. Επομένως, ότι ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα ήδη από την καθημερινότητά του εδώ να μπορεί να μετέχει στην αλλαγή του κόσμου, καθώς του μεταγγίζεται αυτή η δύναμη του Θεού και η διαφορετική ποιότητα που ο Θεός δίνει, μέσα από την προσευχή και τη Θεία Κοινωνία. Ετσι ο άνθρωπος γίνεται ο ίδιος παράγοντας ελπίδας, όχι μόνο σε ένα ανθρωποκεντρικό πλαίσιο βάσει απλώς των ικανοτήτων του. Πάντα η θεολογική πρόταση για τον άνθρωπο είναι: όλες οι ανθρώπινες δυνατότητες συν κάτι παραπάνω, που έρχεται από πάνω…
Λέτε για πόλεμο. Δεν είμαστε σε πόλεμο με την τρόικα. Είμαστε σε πόλεμο με αυτήν την όψη του εαυτού μας που, ενώ είναι σκοτεινή και είναι καταστροφική, την παραχαϊδέψαμε, την ανεβάσαμε στην επιφάνεια, της δώσαμε τα ηνία της ζωής μας και τελικά έφτασε τη χώρα σε αυτό το σημείο. Με αυτήν είμαστε σε πόλεμο και πρέπει να κάνουμε τα πάντα για να τον κερδίσουμε. Και ο απελπισμένος γονέας που στερείται τόσα πράγματα είναι απαραίτητο να συνειδητοποιήσει ότι ο πραγματικός πόλεμος δεν είναι με τους πολιτικούς, τους οποίους έχει δίκιο να βρίζει φυσικά και να μην εμπιστεύεται, αλλά με εκείνη την πλευρά του εαυτού του που του λέει «το παιδί σου έχει απόλυτη ανάγκη να του πάρεις αυτό το πράγμα», ενώ το παιδί έχει απόλυτη ανάγκη το χαμόγελο του πατέρα και της μάνας, και να παίξουν μαζί, και να δει στα μάτια τους την ελπίδα και στις πράξεις τους την τιμιότητα. Τα παιδιά τα τρέφει η ωραία σχέση με τους γονείς τους.
Το σύστημα κάνει τους πάντες συνενόχους
– Πώς κρίνετε τη φράση «όλοι μαζί τα φάγαμε»; Επιδιώκεται η συλλογική ενοχοποίηση;
– Υπάρχει και μια άλλη διάσταση αυτής της φράσης που δεν την προσέξαμε τόσο. Αν θέλουμε να ακριβολογήσουμε, εγώ θα έλεγα ότι δεν τα κλέψαμε όλοι μαζί, αλλά σχεδόν όλοι μαζί τα φάγαμε. Τι θέλω να πω μ’ αυτό; Λίγοι ήταν αυτοί -όχι μόνο πολιτικοί- οι οποίοι σκόπιμα και ιδιοτελώς απομύζησαν το δημόσιο χρήμα, αλλά το κλοπιμαίο χρήμα στην πραγματικότητα αναδιανεμήθηκε στην κοινωνία και ωφελήθηκαν και άλλοι χωρίς να φταίνε. Αυτό δείχνει πόσο αρρωστημένο είναι το σύστημα. Κάνει συνένοχους τους πάντες. Υπάρχει το κίνητρο της συλλογικής ενοχοποίησης στους πολιτικούς μας, από την άλλη όμως είναι αδύνατο αυτή η χώρα να ανακάμψει εάν δεν υπάρξει μια βαθύτερη και συνολικότερη αλλαγή. Και για να γίνει χρειάζεται μια αυτοκριτική της βάσης. Μην ξεχνάμε πως υπάρχουν καλές και κακές ενοχές. Οι κακές ενοχές είναι όταν γίνονται μοχλός να μας χειριστεί ο άλλος. Αλλά οι καλές μάς βοηθάνε να αλλάξουμε, και αυτές τις χρειαζόμαστε.
– Αρκετές εισηγήσεις του συνεδρίου είναι αφιερωμένες στην υπαρξιακή αγωνία των παιδιών και των εφήβων. Είναι μεγάλη πρόκληση το τι θα γίνει με αυτά τα παιδιά.
– Είναι μεγάλη πρόκληση το πώς θα καταφέρουμε να μη φιμώσουμε τα υπαρξιακά ερωτήματα των παιδιών και των εφήβων τα οποία είναι ευθύβολα και συχνά μας φέρνουν σε αμηχανία. Αν εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε πιστοί, τουλάχιστον δεν πρέπει να κλείσουμε τον δρόμο των παιδιών σ’ αυτήν την αναζήτηση. Ισως να έχουμε τη νεολαία στην Ευρωπαϊκή Ενωση που θρησκεύει περισσότερο. Οι νέοι δεν έχουν πρόβλημα με τον Θεό, αλλά με την Εκκλησία ως θεσμό. Και ως θεσμός έχουμε αποτύχει να κερδίσουμε την εμπιστοσύνη τους, δεν έχω κανένα δισταγμό να το πω.
Και το άλλο που πρέπει να μας απασχολήσει είναι πώς γίνεται ο έφηβος να έχει μια κάποιου τύπου θρησκευτικότητα, και κατά τη γνώμη μου πολύ καλή και συγκροτημένη ηθική συμπεριφορά, και όμως αυτοί οι νέοι στην ενήλικη ζωή τους χάνουν το ηθικό τους έρεισμα. Κάπου οφείλεται αυτή η μεταμόρφωση. Γιατί δεν μπορούμε να διατηρήσουμε τα τόσα καλά στοιχεία; Εγώ πιστεύω πως φταίει και το γεγονός ότι από πολύ νωρίς το παιδί εκτίθεται στον κυνισμό των ενηλίκων, ο οποίος εκδηλώνεται με τη συντεχνιακή ιδιοτέλεια. Πώς θα του φερθούν οι καθηγητές του στο σχολείο, οι μακρές απεργίες, η κατάσταση στα πανεπιστήμια που είναι από τους πιο διεφθαρμένους κοινωνικούς χώρους…
– Πώς σχολιάζετε το γεγονός ότι η άνοδος της Χρυσής Αυγής οφείλεται σε μεγάλο ποσοστό στην ψήφο νέων μεταξύ 18 – 25 ετών. Υπάρχουν πιστοί ανάμεσά τους;
– Είναι τραγικό να φτάνουμε στο σημείο να παραδίδουμε μεγάλα τμήματα της κοινωνίας βορά στη Χρυσή Αυγή. Είναι πιθανό να υπάρχουν μικροί πυρήνες μέσα στην Εκκλησία που συμφωνούν με αυτές τις πρακτικές, γιατί όπως αναφέραμε και προηγουμένως υπάρχει υγιής αλλά και νοσηρή θρησκευτικότητα. Υπάρχει δηλαδή η θρησκευτικότητα που βάζει το εθνικό πάνω από το θρησκευτικό, επομένως γίνεται ξενόφοβη και συγκαλύπτει το μίσος με διάφορα ιδεολογήματα. Ελλείψει χώρου παραπέμπω σε ένα μικρό άρθρο μου στη «Νέα Εστία» του Ιουνίου.
– Αν συμφωνήσουμε στο ότι περνάμε εθνική κατάθλιψη, από πού αντλείτε αισιοδοξία;
– Περνάμε εθνική κατάθλιψη εν μέρει γιατί δεν έχουμε κάνει ακόμα την αυτοκριτική μας. Εν μέρει αυτή η εθνική κατάθλιψη οφείλεται στο διαδεδομένο σύνδρομο ότι σε έναν λαό αθώο ήρθαν τα τρωκτικά, ντόπια και ξένα, να τον απομυζήσουν. Χωρίς αυτό να στερείται εντελώς αλήθειας, δεν είναι η ορθή στάση. Ο Αγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος κάπου γράφει ότι αυτόν που δεν αδικεί ο ίδιος τον εαυτό του δεν μπορεί να τον βλάψει κανείς.
Αν η εθνική μας κατάθλιψη οφείλεται στην αναγνώριση των λαθών, τότε θα είναι μια υγιής «κατάθλιψη». Είναι ο πόνος κάποιου που συνειδητοποιεί τι έκανε αλλά αυτό του δίνει την αφορμή να μεγαλουργήσει. Εκεί βασίζεται η αισιοδοξία μου. Οτι έχουμε δυνάμεις τέτοιες που, αν υπάρξουμε τίμιοι με τον εαυτό μας ατομικά και ως λαός, θα μπορέσουμε να επωφεληθούμε από την κρίση. Και η κρίση να γίνει αφορμή αναγέννησης εθνικής και κοινωνικής.
Ξέρετε, αυτό το βλέπουμε και στην ψυχιατρική. Μπορεί να συμβεί μια κρίση ψυχοπαθολογίας σε κάποιον άνθρωπο, ένα δύσκολο επεισόδιο στη ζωή του, αλλά καθώς ρευστοποιείται η προηγούμενη κατάσταση, αυτό δίνει την ευκαιρία στον ψυχισμό για κάτι καλύτερο. Σαν να υπάρχει μια κρυφή δίψα για αλλαγή. Και μερικοί την επιτυγχάνουν. Αυτός είναι ο σκοπός. Αν υπάρχει μια κρυμμένη τελεολογία μέσα στον ψυχισμό είναι αυτό: Οτι κρίσεις αποσταθεροποιητικές σπρώχνονται από κάτω για να γίνουν οι κατάλληλες διορθωτικές κινήσεις και τα πράγματα να οικοδομηθούν σε άλλη βάση. Και αυτή μπορεί να είναι η ευλογία της κρίσης.
Διάλογος ποιμαντικής και ψυχοθεραπείας
– Πού βρίσκεται το σημείο συνάντησης ψυχοθεραπείας και ποιμαντικής;
– Tο κρίσιμο σημείο συνάντησης νομίζω ότι βρίσκεται στο γεγονός ότι ο θεραπευτής ο οποίος χαρακτηρίζεται από τη θρησκευτική πίστη θα δει στον άνθρωπο που έχει απέναντί του κάτι περισσότερο από αυτό που βλέπει ο άλλος θεραπευτής. Οχι ότι ο θεραπευτής ο οποίος είναι αδιάφορος ως προς τα θρησκευτικά δεν θα κάνει καλή ψυχοθεραπεία. Υπάρχουν φυσικά άριστοι ψυχοθεραπευτές και άλλωστε όλες οι ψυχοθεραπευτικές σχολές τις οποίες ακολουθούν οι ορθόδοξοι ψυχοθεραπευτές δημιουργήθηκαν από άλλους που δεν ήταν πιστοί. Αλλά εκείνο που αναγνωρίζει ο πιστός ψυχοθεραπευτής είναι ότι δεν μπορεί ο άνθρωπος να κλειστεί μόνο στο ψυχολογικό γεγονός. Είναι τόσο πολύπλοκο και δύσκολο πλάσμα ο άνθρωπος, ώστε για να ερμηνευθεί, πέρα από την ψυχολογική θεωρία και τις τεχνικές που χρησιμοποιεί, χρειάζεται και μια θεολογική άποψη για τον άνθρωπο. Και χρειάζεται να έχει κανείς διαρκώς κατά νουν ότι το ζητούμενο, ο στόχος είναι κάτι παραπέρα από την ψυχολογική υγεία και ωριμότητα, οι οποίες φυσικά είναι απολύτως απαραίτητες. Κάποιος που θα σκεφτεί μόνο ανθρωποκεντρικά, που δεν τον ενδιαφέρει η θρησκευτική πίστη, θα επιδιώξει μόνο αυτά τα δύο, που είναι απολύτως σημαντικά γιατί χωρίς αυτά τα δύο δυστυχούμε. Αλλά για κάποιον που έχει μια βαθύτερη προοπτική υπάρχουν το νόημα ζωής (εδώ έχουμε το υπαρξιακό στοιχείο) και η πορεία προς τον Θεό (το θεολογικό στοιχείο).
Γι’ αυτό και θα λέγαμε ότι τούτο το συνέδριο είναι πολύ επίκαιρο, γιατί κατ’ εξοχήν σε περιόδους κρίσεων αναρωτιέται κανείς για το νόημα της ζωής. Αυτό που κάνουν οι ορθόδοξοι ψυχοθεραπευτές είναι να τιμούν με την πράξη τους τις μορφές ψυχοθεραπείας που υπάρχουν, αλλά ταυτόχρονα να επισημαίνουν ότι δεν είναι αρκετό αυτό για να ερμηνεύσεις και να ικανοποιήσεις τον άνθρωπο. Και καθώς έχουν διατυπωθεί πολύ σημαντικά πράγματα γύρω από θεολογικές αλήθειες για τον άνθρωπο, προσπαθούν να φέρουν σε διάλογο αυτά τα δύο.
Συνέδριο στον Βόλο, 27-30 Σεπτεμβρίου
Το 5ο συνέδριο ορθόδοξων ψυχοθεραπευτών με τίτλο «Ψυχοθεραπεία και Ποιμαντική. Αποκαλύψεις της ύπαρξης» θα πραγματοποιηθεί στις 27-30 Σεπτεμβρίου στον Βόλο, στο συνεδριακό κέντρο Θεσσαλίας και γίνεται με τη συμπαράσταση της Μητρόπολης Δημητριάδος. Υπάρχουν συμμετοχές από την Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ κάποιες ενότητες που θα απασχολήσουν το συνέδριο είναι: «Η ψυχοθεραπεία ως υπαρξιακή διεργασία», «Στον στίβο των διαπροσωπικών σχέσεων», «Η πάλη ενάντια στην αυτοκαταστροφικότητα», «Η γονιμότητα της απελπισίας», «Οταν η εξουσία εισχωρεί στην ποιμαντική τέχνη», «Υπαρξιακά ερωτήματα παιδιών και εφήβων». Επίσης, κυκλοφορούν ήδη δύο εκδόσεις: Ο πρόσφατος τόμος «Θεραπεύοντας» (εκδ. Αρμός) περιέχει τις εισηγήσεις του συνεδρίου του 2003 και ο τόμος «Θεολογία και Ψυχιατρική σε διάλογο» του 1999, από την Αποστολική Διακονία, περιέχει τα πρακτικά μιας ημερίδας – προπομπού των μετέπειτα συνεδρίων. Καθώς και το περιοδικό «Ψυχής δρόμοι», ενδεικτικό αυτού του ενδιαφέροντος.
