Ορθόδοξα Μοναστήρια: Οι διαχρονικοί θεματοφύλακες της αρχαίας Ελληνικής γραμματείας!

Της Θεώνης Μαρίνου Μπούρα, θεολόγου-εκπαιδευτικού, Master στήν Πατερική θεολογία
«Χάρη στούς μοναχούς καί τό αντιγραφικό τους έργο υπάρχουν οι φιλόλογοι. Οι φιλόλογοι δέν θά είχαν αντικείμενο, εάν οι μοναχοί μέ τό ακούραστο έργο τους δέν είχαν φροντίσει νά διασώσουν ώς σήμερα τά έργα τών αρχαίων Ελλήνων». Αυτά περίπου είναι τά λόγια τού καθηγητή μου καί ομότιμου πιά καθηγητή τής Θεολογικής Σχολής τού Πανεπιστημίου Αθηνών κυρίου Σπυρίδωνα Κοντογιάννη.

Δέν σάς κρύβω ότι αρχικά (όταν αγνοούσα τήν ιστορική αλήθεια) θεώρησα τίς διαπιστώσεις τού καθηγητή υπερβολικές καί ένα είδος «αλληλουίσματος» ημών τών θεολόγων πρός τά μοναστήρια. Άς  παραθέσουμε τά ιστορικά δεδομένα πού συναντήσαμε ερευνώντας τό θέμα, καί εσύ αναγνώστη θά αποφανθείς.

20.000 χειρόγραφα φυλάσσουν οι βιβλιοθήκες τών μοναστηριών τού Αγίου Όρους. Η μονή Μεγίστης Λαύρας διαθέτει 2.242 χειρόγραφα κατέχοντας τήν 3η θέση σέ χειρόγραφα παγκοσμίως, ενώ η 1η θέση ανήκει επίσης σέ μοναστήρι, τή μονή Αγίας Αικατερίνης στό Σινά πού διαθέτει 4.500 χειρόγραφα από τά οποία τό 75% είναι ελληνόφωνα. (Τή δεύτερη θέση έχει τό Βατικανό μέ 3.500 χειρόγραφα.)

Συγκεκριμένα η Μονή Μεγίστης Λαύρας, μεταξύ πολλών άλλων αρχαιοελληνικών χειρογράφων, φυλάσσει 4 χειρόγραφά του Γαληνού Ω69, Ω70, Ω71, Ω72, 2 χειρόγραφα Ιπποκράτους «Αφορισμοί» Ω68 καί Ω69, 3 σπάνια χειρόγραφα τού Αέτιου Αμηδινού, προσωπικού γιατρού τού Ιουστινιανού, Ω63, Ω64 καί Ω65, 2 χειρόγραφα τού Θουκυδίδη καί τούς «Βίους Παράλληλούς» τού Πλουτάρχου. Η ίδια μονή φυλάσσει τή «Βοτανική» τού Διοσκουρίδη, έργο πού αποτελεί όνειρο κάθε φαρμακοποιού, βοτανολόγου καί δηλητηριογνώστη. Μάλιστα είναι εικονογραφημένο μέ ανεξίτηλες μικρογραφίες. Τό μοναδικό στόν κόσμο νομικό χειρόγραφο μέ τίς Νεαρές τών Κομνηνών (13ος αι.) βρίσκεται στή Λαύρα. Ο Επίκτητος, ο Ερμογένης καί ο Ευκλείδης φυλάσσονται στή μονή Εσφιγμένου. Στή βιβλιοθήκη τής μονής Ιβήρων θά συναντήσει ο ερευνητής τά έργα πού συνέθεσε ο Ευριπίδης, ο Αισχύλος, ο Θεόκριτος, ο Σοφοκλής καί ο Πίνδαρος. (Σ.Σ ΜΑ ΚΑΛΑ, ΔΕΝ ΤΑ ΕΚΑΙΓΑΝ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΤΕΣΤΡΕΦΑΝ ΟΛΑ ΑΥΤΑ ΟΙ «ΕΒΡΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ» ΠΟΥ «ΚΑΤΕΣΤΡΕΨΑΝ ΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ»;;;)

Η μονή Βατοπεδίου διασώζει χειρόγραφο τών γεωγράφων Πτολεμαίου καί Στράβωνα μέ αρ. 655 τού 13ου αι. Τούτα φυλάσσονται όχι τυχαία στά παραπάνω μοναστήρια, αλλά πρόκειται γιά απολύτως συνειδητή πράξη επιλογής τών μοναχών νά ασχοληθούν ακούραστα, δίχως αμοιβή καί χωρίς θρησκευτικούς λόγους μέ τήν αντιγραφή τών αρχαιοελληνικών έργων, ώστε νά τά διασώσουν από τή φθορά τού χρόνου καί νά τά μεταδώσουν στίς επόμενες γενιές ως ελληνική κληρονομιά στόν πνευματικό κόσμο παγκοσμίως καθιστώντας τον πλουσιότερο. Ο άγιος Αθανάσιος Αθωνίτης γιά παράδειγμα ήταν ασκητικός, αγαπούσε πολύ τά βιβλία κι ερχόμενος από τήν Κωνσταντινούπολη στόν Άθω, όπου ίδρυσε μοναστήρι έφερε τά προσωπικά του βιβλία. Ίδρυσε στή μονή Μεγίστης Λαύρας εργαστήριο αντιγραφής χειρογράφων (Scriptorium) καί όρισε υπεύθυνο γιά τό εργαστήριο όχι τυχαίο πρόσωπο αλλά τόν πρωτοκαλλιγράφο Ιωάννη καί βιβλιοφύλακα τόν μοναχό Μιχαήλ. Τό έργο αγάπης καί αντιγραφής χειρογράφων συνεχίστηκε αμείωτο από τούς κατοπινούς μοναχούς τής Λαύρας γι’ αυτό καί στή μονή αυτή λειτούργησε τό πρώτο τυπογραφείο στήν Ελλάδα τό 1759.

Ο όσιος Θεόδωρος Στουδίτης οργάνωσε βιβλιοθήκη στή μονή Στουδίου στήν Κωνσταντινούπολη συγκεντρώνοντας μεγάλο αριθμό χειρογράφων, όχι μόνο χριστιανών, αλλά καί εθνικών συγγραφέων, διευκολύνοντας έτσι στή γνώση, διάσωση καί διάδοσή τους.

Σπουδαία χειρόγραφα αρχαίας ελληνικής γραμματείας διασώζει η βιβλιοθήκη τής Μονής Ιωάννου τού Θεολόγου στήν Πάτμο. Θεωρείται μία από τίς καλύτερες τής  Ανατολής καί εκεί φυλάσσονται σπάνια χειρόγραφα μέ τίς τραγωδίες «Εκάβη», «Ορέστης», «Αίας», «Ηλέκτρα» κ.ά. Ακόμη τό παλαιότερο έντυπο βιβλίο τής μονής είναι η «Ανθολογία διαφόρων επιγραμμάτων αρχαίοις συντεθειμένοις σοφοίς…», Φλωρεντία 1494.(1) Στή μονή Ζάβορδας βρίσκεται μεταξύ άλλων κωδίκων καί ο μοναδικός κώδικας τού λεξικού τού πατριάρχη Φωτίου. Σώζονται 3 αντίγραφα, ένα στή βιβλιοθήκη τού Πανεπιστημίου Cambridge στήν Αγγλία, ένα στή βιβλιοθήκη τού Βερολίνου καί ένα στή μονή Ζάβορδας. Τό τής Ζάβορδας υπερέχει, διότι είναι τό μοναδικό πλήρες, ενώ τά άλλα είναι ελλιπή. Τό ανακάλυψε ο καθηγητής τού Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κύριος Λίνος Πολίτης τό 1959. Περιλαμβάνει αποσπάσματα αρχαίων ελλήνων συγγραφέων πού σώζονταν στήν εποχή τού Φωτίου, όχι όμως καί σήμερα π.χ. αρχαία κωμωδία τού Κρατίνου, τού Εύπολη καί αποσπάσματα αρχαίων ελλήνων ποιητών καί ιστορικών. Επίσης χάρη στό Φώτιο καί στή μονή Ζάβορδας έχουμε γνώση γιά τόν Κτησία, τόν Κόνωνα, τό Μέμνονα καί τά χαμένα βιβλία τού Διόδωρου.  

Στή μονή Παμμακαρίστου στήν Κωνσταντινούπολη δημιουργήθηκε κέντρο μελέτης καί αντιγραφής χειρογράφων(2). Η μονή Μεγάλου Μετεώρου διασώζει σέ χειρόγραφα έργα τού Ομήρου, τού Ησιόδου, τού Σοφοκλή, τού Δημοσθένη καί τού Αριστοτέλη. Επίσης φυλάσσει τά πολύτιμα αρχέτυπα τών εκδόσεων Βενετίας τού Άλδου Μανουτίου (1495) στά εξής έργα: Θεοκρίτου Ειδύλλια, Θεόγνιδος Γνώμαι, Ησιόδου Θεογονία-Έργα καί Ημέραι-Ασπίς Ηρακλέους κ.ά.

Στή διάσωση τής αρχαίας ελληνικής γραμματείας σπουδαία είναι η συμβολή τών ελληνόφωνων μοναστηριών στήν Κάτω Ιταλία. Στήν Απουλία στό Κοριλιάνο ώτ΄Οτράντο υπήρχε από τό 10ο αι. τό ορθόδοξο μοναστήρι τού αγίου Νικολάου μέ σημαντική πνευματική δραστηριότητα, καθώς εκεί ως τό 15ο αι. διδάσκονταν αρχαία ελληνικά καί λατινικά καί αντιγράφονταν αρχαία κείμενα(3).

Η αντιγραφή καί διάσωση τών αρχαίων ελλήνων συγγραφέων φαίνεται ότι γινόταν από τούς μοναχούς  μέ μεράκι καί αγάπη, αφού δέν αρκούνταν στήν απλή αντιγραφή, αλλά καλλιγραφούσαν καί διακοσμούσαν τά χειρόγραφα μέ πολύ κόπο καί κόστος καθώς τόσο τά μελάνια καί τά χρώματα όσο καί τά υλικά γραφής (πάπυροι, περγαμηνές) ήταν ακριβά. Κι όμως τά διέθεταν χάριν τών έργων τών αρχαίων. Τά μοναστήρια διασώζουν, διακοσμούν, αλλά καί εκσυγχρονίζουν -θά λέγαμε- τά αρχαία κείμενα, καθώς τά μεταγράφουν από τή μεγαλογράμματη-κεφαλαιογράμματη γραφή στή μικρογράμματη τής  εποχής.

Η μικρογράμματη γραφή, εξέλιξη τής βυζαντινής «επισεσυρμένης», έλαβε τήν οριστική της μορφή στήν κωνσταντινοπολίτικη μονή Στουδίου από τόν μοναχό καί μετέπειτα ηγούμενο τής μονής Νικόλαο, ο οποίος έγραψε τό πρώτο σωζόμενο χρονολογημένο χειρόγραφο στή μικρογράμματη γραφή, τό Ευαγγελιστάριο Uspenskij (κώδικας Petropolitanus 219)(4).
Στίς μοναστηριακές βιβλιοθήκες (Άγιον Όρος, Άγια Μετέωρα, Μονή Δουσίκου, Πάτμος κ.ά.) έχουν διασωθεί καί φυλάσσονται μέ αγάπη καί σεβασμό οι πρώτες έντυπες, σπανιότατες καί πολύτιμες, εκδόσεις τών αρχαίων ελλήνων συγγραφέων, τής Βενετίας κυρίως, τά «αρχέτυπα» τού Άλδου Μανούτιου (editions aldinae, incunabula), τού τέλους τού 15ου  αι. καί τών αρχών τού 16ου  αι., Ησίοδος, Πλάτων, Θεόκριτος, τραγικοί ποιητές, Αριστοτέλης, Δημοσθένης, Αριστοφάνης, Λουκιανός, Στράβων  κ.ά. Επίσης Λεξικά τής αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Μέγα Ετυμολογικόν, Βενετία 1499 Βαρίνου Φαβορίνου, Ρώμη 1523, Συντακτικό Απολλωνίου Αλεξανδρέως τού Γραμματικού, Βενετία 1495 κ.ά. Η απόκτηση τών εντύπων αυτών κόστιζε πάρα πολύ στά μοναστήρια, διότι τό έντυπο βιβλίο κατά τήν πρώτη εμφάνισή του ήταν πολύ ακριβό(5).

Άραγε από πού προέκυψε η αγάπη τών χριστιανών μοναχών γιά τά αρχαία ελληνικά έργα; Ίσως σχετίζεται μέ τήν προτροπή τού Μεγάλου Βασιλείου, θεμελιωτή τού κοινοβιακού μοναστικού βίου(6), πρός τούς νέους νά μελετούν τά έργα τών αρχαίων Ελλήνων, όπως τού Ομήρου, τού Πλάτωνα, τού Σωκράτη(7). Ίσως επειδή οι Μεγάλοι Πατέρες τής Εκκλησίας, Βασίλειος Καισαρείας, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Μέγας Αθανάσιος, Γρηγόριος Θεολόγος καί Γρηγόριος Νύσσης ήταν γνώστες τής αρχαίας ελληνικής γραμματείας καί χρησιμοποιούσαν όρους τής αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.

Ο άγιος Γρηγόριος Ναζιανζηνός συνέθεσε «Έπη» μέ τή μορφή τών επών τής ελληνικής ποίησης. Μάλιστα ο σπουδαίος ιστορικός Παπαρρηγόπουλος γράφει γι’ αυτούς ότι «υπερέβαλλαν κατά τήν ευγλωττία καί τήν επιστήμη άπαντας τούς τότε ζώντας εθνικούς σοφιστές καί αυτούς τούς μέχρι Πλουτάρχου προκατόχους τους, αποτελέσαντες εποχήν λόγου νέα, μεγάλη καί ένδοξο γιά τό ανθρώπινο γένος. Ο Βασίλειος καί ο Γρηγόριος είναι οι πρώτοι λαμπροί τύποι τής ευλαβούς καί πολυμαθούς ευγλωττίας, ήτις αφιέρωσε εαυτήν εις τήν τακτική διδασκαλία τού λαού.

Τήν ίδια αγάπη καί μέριμνα γιά τά αρχαία κείμενα διέθετε καί ο άγιος Αρέθας από τήν Πάτρα (ca 850-944) διάκονος αρχικά καί από τό 902 μητροπολίτης  Καισαρείας τής Καππαδοκίας. Υπήρξε σοφός υπομνηματιστής, δεινός φιλόλογος καί αντιγραφέας χειρόγραφων κωδίκων κλασσικών Ελλήνων, όπως τού Πλάτωνα, τού Αριστοτέλη, τού Ευκλείδη, τού Λουκιανού, τού Αίλιου Αριστείδη καί κατηύθυνε τήν έρευνα πρός τίς πηγές τής κλασσικής παιδείας καί τής ελληνικής διανόησης καί σκέψης(8). Εξέδωσε τούς περισσότερους πλατωνικούς διαλόγους εμπλουτισμένους μέ σχόλια καί εισαγωγές γιά τήν πλατωνική φιλοσοφία, εξέδωσε τίς «Κατηγορίες» καί άλλα έργα τού Αριστοτέλη, αντέγραψε έργα τού Ευκλείδη, τού Λουκιανού, τού Δίωνος Χρυσοστόμου, τού Αιλίου Αριστείδη, τού Παυσανία, τό «Λεξικό» τού Πολυδεύκη καί τόν «Βίον Απολλωνίου» τού Φιλοστράτου.

Πιθανώς συνέβαλε στή διαμόρφωση ανάλογου πνευματικού κλίματος καί απήχησής του στά μοναστήρια η περίπτωση τού αγίου Ευσταθίου, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, γνωστού ομηριστή καί λόγιου μητροπολίτη, ο οποίος μέ τά περίφημα σχόλιά του («Παρεκβολαί») στόν Όμηρο, Ιλιάδα καί Οδύσσεια, στίς κωμωδίες τού Αριστοφάνη, στόν Πίνδαρο, στό Διονύσιο τόν Περιηγητή κ.ά. πρωταγωνίστησε στήν αναγέννηση τών κλασσικών σπουδών(9). Είναι εκπληκτικό ότι ένας από τούς μεγαλύτερους μελετητές τού Ομήρου παγκοσμίως είναι ένας χριστιανός επίσκοπος καί άγιος, ο άγιος Ευστάθιος.

Οι αρχαίοι Έλληνες φυλάσσονται (μέ τρείς κλειδαριές παρακαλώ στή Μονή Μεγίστης Λαύρας) όχι μόνο στίς βιβλιοθήκες τών μοναστηριών γιά τούς μελετητές-ερευνητές, αλλά «διαφημίζονται δωρεάν» καί προβάλλονται στόν απλό προσκυνητή μέσα από τήν πολύτιμη  τέχνη τών μοναχών, τήν τοιχογραφία. Τοιχογραφίες αρχαίων Ελλήνων πού κρατούν ειλητάρια μέ γραμμένο κάτι από τά κείμενά τους δεσπόζουν σέ ιδιαίτερα περίοπτη θέση στή Μονή Μεγάλου Μετεώρου. Είναι η ελληνίς Σιβύλλα η φιλόσοφος, ο Έλλην Σόλων ο σοφός καί νομοθέτης, ο Έλλην Πυθαγόρας ο φιλόσοφος καί μαθηματικός, ο Έλλην Θουκυδίδης ο ιστορικός, ο Έλλην Αριστοτέλης ο φιλόσοφος, ο Έλλην Πλάτων ο φιλόσοφος, ο Έλλην Όμηρος ο ποιητής, ο Έλλην Πλούταρχος ο πατέρας τής ιστορίας, ο Έλλην Σωκράτης ο φιλόσοφος.

Έτσι, διασώζεται καί μεταλαμπαδεύεται,  έστω κάτι λίγο, από τόν κάθε καί τήν κάθε σοφό τής  αρχαιότητας μέ τρόπο απλό καί αισθητικά ωραίο στόν επισκέπτη τής Μονής Μεγάλου Μετεώρου από όποια χώρα καί άν προέρχεται. Ο σοφός Αριστοτέλης δεσπόζει σέ παλιά τοιχογραφία στή Μονή Φιλανθρωπινών στό Νησάκι Ιωαννίνων. Σήμερα, τό ενδιαφέρον τών μοναχών γιά τά αρχαία κείμενα δέν εστιάζεται πιά στή μεταγραφή τους από τή μεγαλογράμματη στή μικρογράμματη, αλλά, κατά τίς σύγχρονες ανάγκες, στήν εύκολη προσέγγισή τους από τούς ερευνητές μέσω τής σύγχρονης τεχνολογίας.

Τούτο συνάγεται από τό γεγονός ότι τό Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών τής Μονής Βλατάδων (Θεσσαλονίκη) έχει αναλάβει τήν κατάρτιση λεπτομερούς καταλόγου καί τή μικροφωτογράφιση (μικροφίλμ) όλων τών χειρογράφων.
Ο βιβλιοθηκάριος τής Μονής Μεγίστης Λαύρας ιερομόναχος Νικόδημος δηλώνει: «κανείς δέν μπορεί νά πεί μέ σιγουριά πού θά βρισκόταν σήμερα η ανθρωπότητα χωρίς τίς αρχαίες γνώσεις πού διασώθηκαν μέ τά χειρόγραφα τών βυζαντινών μοναστηριών, καί ιδιαίτερά του Αγίου Όρους. Κατά πάσα πιθανότητα η αναγέννηση τής Δύσης θά αργούσε μερικούς αιώνες». Τά σχόλια είναι δικά σας…

Παραπομπές-Πηγές
Λέκκου Ευαγγέλου Π., Τά ελληνικά μοναστήρια, Αθήνα 1995, σ. 25-26.
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, άρθρο «Βυζάντιο καί Αφροκεντρισμός», Αγνή Βασιλικοπούλου, επικ. Καθ. Βυζαντινής φιλολογίας τού Πανεπιστημίου Αθηνών, τεύχος 6, σ.44.
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, άρθρο «Οι ελληνόφωνοί της Κάτω Ιταλίας, η κιβωτός τής Μεγάλης Ελλάδας», Θεμιστοκλής Φ. Περτέσης, φιλολ.-ιστορικός, τεύχος 20, σ. 20.
Σοφιανού Δημητρίου Ζ., «Ορθοδοξία καί Ελληνισμός», Άγια Μετέωρα 2007, σ. 17-19.
Ένθ’ ανωτ. σ. 21.
Παπαδοπούλου Στυλιανού Γ., Πατρολογία Β΄, Αθήνα 1990, σ. 361.
Βασιλείου Καισαρείας τού Μεγάλου άπαντα τά έργα, ΕΠΕ τ. 7 , σ. 320.
Σοφιανού Δημητρίου Ζ., «Ορθοδοξία καί Ελληνισμός», Άγια Μετέωρα 2007, σ.19.
Ένθ’. ανωτ.
_  Περιοδικό Ιχώρ, τ. 44, άρθρο «Τά κρυμμένα αρχαία ελληνικά χειρόγραφά του Αγίου Όρους, ένας αρχαιοελληνικός θησαυρός κρυμμένος στίς μοναστηριακές βιβλιοθήκες τού Άθω», Γιώργος Στάμκος, σ. 50-64.
_Στάμκου Γ., «Μυστική Ελλάδα», Αρχέτυπο 1999.
_Ιδίου, «Ανοίγοντας μία κιβωτό γνώσεων», Τρίτο Μάτι, τεύχος 39, Σεπτ. 1994.
_ Ιερομ. Νικολάου Λαυριώτη, «Τά χειρόγραφά του Αγίου Όρους», περιοδ. ΑΝΤ1, 1991.
_http://www.katakali.net
_http://www.apologitis.com
Θεώνη Μαρίνου Μπούρα, θεολόγος-εκπαιδευτικός, Master στήν Πατερική Θεολογία
Σχετικό φωτογραφικό υλικό θά βρείτε στίς ιστοσελ. πού αναφέρω, Katakali καί apologitis

*ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ‘Ερώ’ , Η΄ ΤΕΥΧΟΣ, ΟΚΤ.-ΔΕΚ. 2011

ΔΙΚΟ ΜΑΣ ΣΧΟΛΙΟ: ΟΧΙ ΑΠΛΑ ΘΑ ΕΧΕΙ ΑΡΓΗΣΕΙ Η ΔΥΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, ΑΛΛΑ ΚΑΤΑ ΠΑΣΑ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΑ ΔΕΝ ΘΑ ΓΙΝΟΤΑΝ ΠΟΤΕ, ΑΝ ΤΕΡΑΣΤΙΟ ΜΕΡΟΣ ΑΥΤΩΝ ΤΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΙΩΝ ΔΕΝ ΠΗΓΑΙΝΕ ΣΤΗ ΔΥΣΗ, ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ!

Άλλωστε, όταν κατά την Άλωση του 1204 οι βάρβαροι Δυτικοί (Παπικοί και απόγονοι των Ούννων) ήρθαν για πρώτη φορά σε επαφή με τον πλούτο της αρχαιότητας που διατηρούσαν οι “ανθέλληνες” Βυζαντινοί, έπραξαν όπως όριζε ο…πολιτισμός τους: ΚΑΤΕΚΑΨΑΝ, ΚΑΤΕΣΤΡΕΨΑΝ ΚΑΙ ΛΕΗΛΑΤΗΣΑΝ ΤΑ ΠΑΝΤΑ!!!

Ευτυχώς που βρέθηκαν οι μοναχοί, που έκρυβαν ως πολύτιμους λίθους τα αρχαία συγγράματα σε κρύπτες και θήκες των Μοναστηριών, για να φθάσουν ανέπαφα στις μέρες μας!