Την Παρασκευή και το Σάββατο 13-14 Δεκεμβρίου 2013 πραγματοποιήθηκε το Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα “Το Διάταγμα Ανεξιθρησκίας του 313 μ.Χ. και το αίτημα του 21ου αιώνα για καταλλαγή: Ο ρόλος της Αγίας Γραφής στην ειρηνική συμβίωση των ετεροτήτων.”
Το Επιστημονικό Συνέδριο οργάνωσε η Ελληνική Βιβλική Εταιρία σε συνεργασία με τη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων (Αμφιθέατρο “Αντώνης Τρίτσης”) επί της οδού Ακαδημίας 50.
Ο Μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως κ. Άνθιμος μετέβη ως προσκεκλημμένος ομιλητής στο Συνέδριο και ωμίλησε κατά το απόγευμα της πρώτης ημέρας, Παρασκευής 13 Δεκεμβρίου. Το θέμα της ομιλίας του Μητροπολίτου μας ήταν: «Ουκ ήλθον βαλείν ειρήνην…» ανεκτικότητα και συνεργασία στις δύο όχθες του Αιγαίου στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα.
Ολόκληρη η ομιλία έχει ως εξής:
Κυρίες και Κύριοι,
Η ζωή του ανθρώπου είναι ένας διάπλους. Πρώτος ο Όμηρος μας δίδαξε με την «Οδύσσειά» του ότι όλόκληρη η ιστορία του ανθρωπίνου γένους είναι διάπλευση ωκεανού. Αφήσαμε πίσω μας ένα ακρογιάλι, το ακρογιάλι του Θεού και τώρα θαλασσοδερνόμαστε καταμεσής του πελάγου, καθώς προσδοκούμε να βάλουμε πόδι στην αντικρυνή ακτή. Άλλωστε δεν έχουμε άλλη εκλογή.
ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ «ΙΕΡΟ»
Φαίνεται ότι κάτι σπαρακτικά τραγικό συνέβη στην αφετηρία της υπάρξεώς μας, που όσο και να ξεθωριάζει η μνήμη του, δεν λέμε και να το ξεχάσουμε. Ποιό ήταν αυτό; Ήταν η εμπειρία που είχε ο άνθρωπος με το ιερό. Ένας φιλόσοφος περιγράφει εκείνη την εμπειρία ως «φόβο και τρόμο» (Κίρκεγκωρ). Ένας άλλος την περιγράφει ως «μυστήριο γοητείας και τρόμου» (Rudolf Otto). Ο απ. Παύλος μιλάει γι’ αυτήν, όταν λέει «φοβερὸν τὸ ἐμπεσεῖν εἰς χεῖρας Θεοῦ ζῶντος» (Εβρ.10,31) και συμφωνεί με την κραυγή του Προφήτη Αμώς «οὐαὶ οἱ ἐπιθυμοῦντες τὴν ἡμέραν Κυρίου καὶ αὐτὴ ἐστι σκότος καὶ οὐ φῶς» (Αμώς 5,18-20).
ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΩΡΑΙΟ
Εκείνη η τραυματική εμπειρία με το ιερό, απωθήθηκε στη λήθη, μέχρις ότου στην Αρχαία Ελλάδα, κατορθώθηκε η υπέρβαση. Οι σοφοί μας πρόγονοι, μεταποίησαν το ιερό και το μεταστοιχείωσαν σε ωραίο. Αυτό πέτυχε ο Όμηρος, του οποίου οι κυψέλες της ποιήσεως είναι παρμένες από το ιερό, όμως το υλικό τους είναι διαφορετικό, προέρχεται εκ του ωραίου.
Τελικά η ιστορική μάχη δόθηκε σε επίπεδο πνευματικό, για την ομορφιά της ωραίας Ελένης. Ήταν τότε που η ανθρωπότητα πέρασε από το ιερό στο ωραίο και ανοίχτηκε ο αισθητικός ορίζοντας της ελληνικής ψυχής.
ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΑΛΗΘΕΙΑ
Η διαδικασία αυτή κράτησε περίπου 1800 χρόνια, μέχρι τον Πλάτωνα. Ο Πλάτωνας απαρνήθηκε τελείως το ωραίο, εξόρισε από τα έργα του τους ποιητές και εισήγαγε στον κόσμο την έννοια της αλήθειας.
Οπότε διαχρονικά, το ιερό, το ωραίο και το αληθινό είναι φανερώσεις του όλου.
Εδώ, να μου επιτρέψετε να σταματήσω την οντολογική περιήγηση που άρχισα, επειδή θέλω να σας μεταφέρω σε μια άλλη σκηνή.
Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΩΣ ΠΡΟΣΩΠΟ
Στο ρωμαϊκό Πραιτώριο των Ιεροσολύμων, ο Ηγεμόνας ρώτησε τον κατηγορούμενο που δίκαζε: «τί εἶναι ἀλήθεια;» (Ιω. 18,38). Ο Χριστός φυσικά, δεν καταδέχτηκε να του απαντήσει, επειδή πλέον, η αλήθεια, όχι ως κατάσταση αλλά ως πρόσωπο ήταν μπροστά στον Πιλάτο, μα εκείνος δεν είχε τη δυνατότητα να τη δει.
Είμαι βέβαιος ότι τα παραπάνω σας φαίνονται οικεία, κατ´αρχήν γεωγραφικά!
ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ ΑΦΥΠΝΗΣΗ
Συνέβησαν όλα στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου σαν διέξοδος και προέκταση του Αιγαίου πελάγους. Από τον κοσμοϊστορικό αυτό τόπο ή ξεκίνησαν ισχυρές γεωπολιτικές δυνάμεις ή αραξοβόλισαν εδώ. Οι αρχαίοι λαοί της ανατολικής Μεσογείου κατέληξαν σε βαθειές συνηδητοποιήσεις της υπάρξεως, οι οποίες έκτοτε αποτελούν την προϋπόθεση του Δυτικού πολιτισμού. Το πλέον οριακό και αξεπέραστο σημείο αυτών των συνειδητοποιήσεων, υπήρξε από την ανατολική πλευρά αυτής της θάλασσας, ο Χριστιανισμός και από την δυτική, η Ελληνική φιλοσοφία.
Φορέας αυτών των δύο κορυφαίων διανοίξεων της ανθρωπίνης συνειδήσεως αλλά και αδιάκοπος συνεχιστής του, είναι ο Ελληνισμός. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη τιμή για ένα λαό από του να έχει κατορθώσει αυτό το επίτευγμα. Να είναι ο μόνος λαός που επιβίωσε από τις κατακλυσμικές ιστορικές καταστροφές και ο μόνος που κουβαλάει στην ψυχή του και στο πνεύμα του τις μεγαλύτερες αποκαλύψεις που συνέβησαν ποτέ στην ιστορία του ανθρώπου. Αυτή μάλλον είναι και η αιτία που ζούμε στην ιστορική αυτή μοναξιά.
ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ 3 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟ ΘΕΙΟ
Όμως στο Αιγαίο και στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου πραγματοποιήθηκε κάτι ακόμα. Ο δεσμός της ανθρώπινης ψυχής με το «εντελώς άλλο», δηλ. με αυτό που την υπερβαίνει και που της αποκαλύπτεται ως “Θεός”, ως “πνεύμα”, ως “αγιότης”, ως “ιδέα του αγαθού”.
Κι αυτός ο δεσμός έχει συμβεί με τρείς τρόπους. Ο πρώτος είναι ο Ανατολικός τρόπος επαφής με τη θεότητα ο οποίος ιδρύθηκε δια της ακοής. Οι προφήτες δεν έβλεπαν το Θεό, αλλά τον άκουγαν να τους μιλάει. «Τάδε λέγει Κύριος…» «ἀκούσατέ μου τῆς φωνῆς…» «ἀκούσας δὲ Ἀβραάμ…».
Ο δεύτερος δεσμός με το «εντελώς άλλο» έγινε με τη νόηση. Για τον Αριστοτέλη ο Θεός ήταν «νόησις νοήσεως». Αυτή η άποψη κρατά σιδηροδέσμια την Γηραιά Ήπειρο μέχρι σήμερα, ο Θεός εκεί, είναι ακόμα “έννοια”, δεν έχει ζωή, υποκαταστάθηκε από μαθηματικούς τύπους και έτσι σημειώθηκε στη νεώτερη Ευρώπη «ο θάνατος του Θεού» τον οποίο έντρομος εξήγγειλε ο Νίτσε.
Ο τρίτος δεσμός της ανθρωπίνης υπάρξεως με το «εντελώς άλλο» έγινε με την ενόραση. Οι «ιδέες» του Πλάτωνα δεν είναι από το «εἰδέναι» του ρήματος «οἶδα», αλλά από το «ἰδεῖν»του ρήματος «ὁρῶ». Φαίνεται ότι στον Πλάτωνα κορυφώθηκαν βαθειά και πανάρχαια ρεύματα της μεσογειακής ψυχής. Ήταν τότε, που η Διοτίμα δίδασκε στον Σωκράτη «την θέα τοῦ κάλλους τοῦ ἀπολύτου» (Συμπ. 211α). Μετά από λίγα χρόνια, στην άλλη ακτή του Αιγαίου, η αποκαλυπτική φιλολογία του τέταρτου Ευαγγελιστή σημείωνε: «εἶδον ἐπὶ τὴν δεξιὰν του καθημένου…» «καὶ εἶδον ὅτε ἤνοιξε τὴν σφραγίδα…» «καὶ σημεῖον μέγα ὤφθη…» (Αποκ.1,16·6,1·12,1).
Στο Αιγαίο, λοιπόν, συγκρούστηκαν εποικοδομητικά οι δύο τρόποι βιώσεως των οντολογικών θεμελίων του ανθρώπου, ο Ανατολικός και ο λαϊκός Ελληνικός. Τελικά, θριάμβευσε ο εδραίος Ελληνισμός, δηλαδή η Ορθοδοξία.
Υποπτεύομαι ότι το διάταγμα των Μεδιολάνων ήταν το πιστοποιητικό γεννήσεώς της.
Κυρίες και Κύριοι,
Το “σωτήριον έτος” 1922 το Αιγαίο, έπαυσε να είναι το «μαρμαρένιο αλώνι» όπου αποκτούσαν συνείδηση οι υπάρξεις.
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΧΘΗ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ
Όμως, όπου να’ναι θα ξαναπαίξει τον γνώριμο κοσμοϊστορικό του ρόλο. Οι τούρκοι αρχίζουν σιγά-σιγά να μαθαίνουν το σενάριο. Θέλετε παραδείγματα; Ο Πρωθυπουργός Tagip Erdogan διερωτάται εκφώνως και δημόσια: «πόσοι ήταν οι σελτζούκοι που μπήκαν στη Μ. Ασία; κάποιες χιλιάδες. Άρα εμείς τί είμαστε; βυζαντινοί είμαστε». Οι δήμαρχοι της Ιωνίας κάνουν στις πλατείες των πόλεών τους αλλεπάλληλα αποκαλυπτήρια προτομών «των ανθρώπων του Αιγαίου» (Ηράκλειτος, Ηρόδοτος, Αναξίμανδρος, Όμηρος). Τα Αρχαιολογικά Συμβούλια της γείτονος αναδεικνύουν κάθε βυζαντινό εύρημα, που μέχρι τώρα επιμελώς παραχώνονταν. Στα σήματα των τούρκων αστυνομικών προσετέθη ο δικέφαλος αετός. Το νέο πολιτικό κόμμα Millet partisi έχει τον δικέφαλο ως σύμβολο. Και στον επετειακό εορτασμό του Διατάγματος των Μεδιολάνων, η Τουρκία έστειλε σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, βυζαντινά εκθέματα.
ΒΟΡΕΙΑ ΟΧΘΗ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ
Στη βόρεια όχθη του Αιγαίου, οι βαλκανικοί λαοί, πάντοτε ήθελαν να βγουν στην «Άσπρη θάλασσα». Όσα δεν πέτυχε ο Ιγνάτιεφ με την διπλωματία, το κατάφερε σήμερα …ο τουρισμός και το εμπόριο! Όμως τα σύμβολα γυρεύουν επιτακτικά την ερμηνεία τους: η Ρουμανία ελληνιστί, διεθνώς λέγεται Romania (…κι αν πέρασε ανθεί και φέρει κι άλλο), στους δρόμους της Βουλγαρίας, υπάρχουν ακόμα οδικές πινακίδες προς Istanbul που γράφουν «Τσάρογκραντ» (Βασιλεύουσα), το αστέρι της Βεργίνας φιγουράρει ακόμα στα παλαιά ξυλόγλυπτα τέμπλα των Ναών της βορείου Ελλάδος, υπήρξε κάποιος Θεοφάνης Μαυρομάτης (ίσως τον ξέρετε ως Φανόλη) που η πόλη καταγωγής του, φαίνεται από τις παρυφές του Διδυμοτείχου, η σημαία της Αλβανίας, δημιουργεί απορία στους επιστήμονες της Χώρας, και οι Εξαρχίες στις φήμες των μητροπολιτών των Νέων Χωρών, λύνουν το πρόβλημα της ονομασίας των Σκοπίων. Όλα αυτά, με κατάλληλους χειρισμούς, μπορούν να εκτονώσουν τους αλυτρωτισμούς στα Βαλκάνια, που αποτελούσαν και αποτελούν την πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης.
ΠΑΛΙ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ
Επανέρχομαι στην Τουρκία. Για λίγο ακόμα ο λαός θα πιεστεί αφόρητα με τον ισλαμικό Νόμο προκειμένου να επαναστατήσει εναντίον του. Ήδη συνειδητοποιημένο μεγάλο μέρος του λαού, άρχισε να μισεί το Ισλάμ και ζητεί, μέσω της ηγεσίας του, νέο πολιτιστικό υπόβαθρο. Καθώς η Χώρα απομακρύνεται από τον οθωμανισμό (όπως επιβάλλει το σήριαλ Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής), διαισθάνεται πολλά, κοινά με μας, πολιτιστικά γονίδια, που καλλιεργούν τα αισθηματικά τουρκικά σήριαλς.
Ο θαυμαστός αριθμός κυκλοφορίας της Κ.Δ. Στην Τουρκία, δεν οφείλεται στην περιέργεια των αναγνωστών αλλά στην ανάγκη να βρουν ένα στέρεο, συγγενικό, ελεύθερο πολιτιστικό υπόβαθρο.
Ένα πρόβλημα μόνο έχει ο μορφωμένος κόσμος στην Τουρκία σήμερα, για να εγγίσει την Ορθοδοξία: το δόγμα της Αγ. Τριάδος, επειδή φοβούνται μην τυχόν παραπέμπει σε ειδωλολατρία. Άραγε, μπορούμε να επαναλάβουμε για χάρη τους το θαύμα του Αγ. Σπυρίδωνα;
Θέλω να πω, το κλειδί είναι στο χέρι μας.
Η ΕΥΘΥΝΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΜΑΣ
Όλοι λένε αυτά τα χρόνια: «η κρίση που βιώνουμε δεν είναι οικονομική, είναι πνευματική». Όμως, σταματούν εκεί και δεν προχωρούν στην ερμηνεία του γεγονότος που διαπιστώνουν.
Ξέρετε, τί θα πει «πνευματική κρίση;». Η έκπτωση της αλήθειας του Ευαγγελίου σε επιστημονική ακρίβεια. Αυτό θα πει. Αυτή είναι και η αιτία της κρίσεως. Μόλις η αλήθεια ξεπέσει σε επιστημονική ακρίβεια, τότε το ωραίο ξεπέφτει στο όμορφο (εὐ-μορφή), δηλ. περιγράφει μόνο την εξωτερική εμφάνιση και λησμονεί ότι η ωραιότης περιγράφει και την ψυχή.
Όταν σκυλευθεί η αλήθεια, όταν ραγίσει η ομορφιά, τότε αφανίζεται ο ορίζοντας του όλου, μαζύ του και το ιερό. Και συμβαίνει ο θάνατος του Θεού, ή η έκλειψή του.
Αγαπητοί μου,
Η Δύση δεν θα μπορέσει ποτέ να κατανοήσει τα όντολογικά βιώματα της Ανατολής. Η Δύση ακόμα διερωτάται αν υπάρχει Θεός και τον ψάχνει στο «ακριβώς». Αυτή η τακτική οδηγεί στο φασισμό. Θυμηθείτε ότι η Αναγεννησιακή ζωγραφική έκαμε εικόνες πιό πιστές στο πρωτότυπο, όμως αυτό ήταν η αρχή της απιστίας στην Ευρώπη. Η Ανατολή, το ερώτημα αν υπάρχει Θεός, το θεωρεί απλοϊκό. Τον βρήκε το Θεό στο «περίπου» και προχώρησε. Η Ανατολή (Ορθοδοξία και Ισλάμ) γυρεύει να συναντήσει την παρουσία του Θεού στις καθημερινές λεπτομέρειες του βίου μας. Ζητάει να ψηλαφίσει το θαύμα.
Εαν δεν κουραστήκαμε θανάσιμα απο τη μακρά μας ιστορία, είμαστε διατεθειμένοι να το κάνουμε αυτό το θαύμα;
Όχι να το κάνουν κάποιοι άλλοι! Εμείς να το κάνουμε!
Μόνο εμείς μπορούμε, οι θεολόγοι και οι ιερείς, επειδή έτσι τα έφερε ο Θεός: να παινευόμαστε για την Ανατολή, όταν μέσα μας και γύρω μας ζούμε τη Δύση.
Αν, λοιπόν, η κρίση είναι πνευματική, τότε εμείς την δημιουργήσαμε.
Πώς την δημιουργήσαμε;
Κόβοντας τα φτερά του πνεύματος; χρωματίζοντας το Ευαγγέλιο; συρρικνώνοντας την οικουμενικότητά του; κρύβοντας τον λύχνο «ὑπὸ τὸν μόδιον»; χτίζοντας τις πόλεις μας όχι «ἐπάνω ὄρους» αλλά σε ανήλιες ρεματιές;
Δεν ξέρω να απαντήσω ή δεν αντέχω την απάντηση.
Όπως και να ‘χει, ένα τέτοιο Διεθνές Συνέδριο, αν προβληματίζεται για την καταλλαγή, την ανεκτικότητα και την ειρηνική συμβίωση των ετεροτήτων, χρειάζεται να τολμήσει την άρθρωση παρόμοιας πρότασης, να βγούμε από τον εαυτό μας, να πλησιάσουμε τον “εχθρό” και να αγωνιστούμε να τον αγαπήσουμε. Αν παραμείνουμε αυτάρεσκα κλεισμένοι στα δειλά όριά μας, αν δεν πιστεύσουμε στὴν έννοια του θαύματος, αν αποκλείσουμε από “εαυτούς και αλλήλους” την εμπειρία του αληθινού, αν δεν ξαναδούμε την αλήθεια ως πρόσωπο, αν συνεχίσουμε να στερούμεθα την πνευματική ωραιότητα και προδοθούμε ξανά από το παραδοσιακά όμορφο, αν δεν υποκλιθούμε στο ιερό, αν επιτρέψουμε να ανεχθούμε και να καρποφορίσει το νέο “φυντάνι” που μας προέκυψε στην Ελλάδα, της θρησκευτικής τρομοκρατίας των αποκλεισμών και της ορθοδοξολαγνείας που κάποιοι το ποτίζουν μέσα στο εθνικό μας θερμοκήπιο, τότε θα παραμείνουμε «ἀνίδεοι καὶ χορτᾶτοι» στό παντέρημο ακρογιάλι, όπου μας παρέσυραν τα κύμματα του βίου. Σ’ένα τόπο ακατοίκητο, με τραγική συντροφιά την υπαρξιακή απομόνωση, χωρίς χαρά και χωρίς ελπίδα.
Κάποτε ο Χριστός είπε: «Μὴ νομίσητε ὅτι ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην ἐπὶ τὴν γῆν· οὐκ ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην, ἀλλὰ μάχαιραν» (Ματθ. 10,34). Αυτή η μάχαιρα είναι «ὁ ζῶν καὶ ἐνεργὴς λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ τομώτερος ὑπὲρ πᾶσαν μάχαιραν δίστομον, ὁ διικνούμενος ἄχρι μερισμοῦ ψυχῆς τε καὶ πνεύματος, ἁρμῶν τε καὶ μυελῶν, καὶ κριτικὸς ἐνθυμήσεων καὶ ἐννοιῶν καρδίας» (Εβρ. 4,12). Μήπως, αυτή πρέπει να είναι η ειρηνική πνευματική μας πρόταση στον κόσμο σήμερα; Μήπως; λέω μήπως, μια παρόμοια πρόταση προλάβει την Ευρώπη απο τους θρησκευτικούς πολέμους που ετοιμάζει, τώρα που απέτυχε στην οικονομική της σύγκλιση και πίνει το πικρό ποτήρι της ουδετεροθρησκείας; Θα μου πείτε, πάλι εμείς; Μα, τί να κάνουμε, αυτή είναι η μοίρα μας! Εξάλλου δείτε την Πατρίδα μας στο χάρτη, έτσι όπως είναι κεκλιμένη προς την Ανατολή, είναι σαν να κουβαλάει στην πλάτη της την Ευρώπη. Όπως ακριβώς το θέλει το αρχαίο μωσαϊκό.
