του Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου
Στην ιστορία εμφανίσθηκε από πολλούς η θεωρία ότι η Μόσχα είναι η Τρίτη Ρώμη, αφού η Πρώτη Ρώμη είναι η αρχαία Ρώμη, που ήταν πρωτεύουσα του Ρωμαικού Κράτους, η Δεύτερη Ρώμη είναι η Κωνσταντινούπολη, την οποία ίδρυσε ο Μέγας Κωνσταντίνος, και η Τρίτη Ρώμη είναι η Μόσχα της Ρωσίας.
Η ιδέα περί της Τρίτης Ρώμης γεννήθηκε μετά την Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-39) και επισημοποιήθηκε με την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453, όταν η Βασιλεύουσα κυριεύθηκε από τους Οθωμανούς, οπότε αρχίζει, κατά την θεωρία αυτή, η Τρίτη Ρώμη με την Χριστιανική Αυτοκρατορία των Ρώσων, αφού ο νέος Ρώσος Αυτοκρατορας προστατεύει τους Ορθοδόξους Χριστιανούς που βρίσκονται κάτω από την Οθωμανική Αυτοκτρατορία.
Έτσι, κατά την θεωρία αυτή η Πρώτη, Δεύτερη και Τρίτη Ρώμη είναι συνδεδεμένες με την πολιτική και την δημιουργία της Πρωτεύουσας των Αυτοκρατοριών, η οποία επηρεάζει και τους εκκλησιαστικούς θρόνους που βρίσκονται στις Πρωτεύουσες αυτές.
Για το θέμα της θεωρίας περί της Τρίτης Ρώμης θα παρουσιάσω μερικά στοιχεία τα οποία παραθέτει ο διάσημος βυζαντινολόγος Στήβεν Ράνσιμαν.
Κατά τον μεγάλο αυτόν βυζαντινολόγο «το πιο περήφανο κατόρθωμα της Βυζαντινής Εκκλησίας υπήρξε ο εκχριστιανισμός των Ρώσων». Παρά το ότι διάφοροι ιστορικοί λόγοι συνετέλεσαν στο να αλλάξουν οι σχέσεις μεταξύ Βυζαντίου και Ρωσίας στην πορεία του χρόνου, εν τούτοις «το Βυζάντιο εξακολουθούσε να διατηρεί άμεσο έλεγχο επί της Ρωσικής Εκκλησίας», αφού ο Μητροπολίτης Ρωσίας εκλεγόταν από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
Αυτό έγινε και με τον Μητροπολίτη Κιέβου Ισίδωρο, ο οποίος συμπεριελήφθηκε στην συνοδεία του Αυτοκρατορα της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας και του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως στις συνομιλίες που γίνονταν με τους Λατίνους στην Φερράρα-Φλωρεντία (1438-39). Ο Ισίδωρος υπέγραψε την ψευδένωση και αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αποδοκιμασθή από τον Ρωσικό λαό, να καθαιρεθή από Σύνοδο στην Μόσχα το 1441, να φύγη από την Ρωσία, και στην συνέχεια να γίνη Καρδινάλιος του Πάπα.
Ο Ρώσος Πρίγκιπας Βασίλειος Β΄ απέστειλε επιστολή στον Οικουμενικό Πατριάρχη και παρακαλούσε να επικυρώση τον διορισμό του Μητροπολίτου Ιωνά σε διαδοχή του Ισιδώρου. Στην επιστολή αυτή καυχάται «για την μακρά παράδοση ορθοδοξίας στη Ρωσία από τον καιρό του νέου Μεγάλου Κωνσταντίνου, του ευσεβούς τσάρου της ρωσικής χώρας, Βλαδιμήρου». Η επιστολή αυτή είναι σημαντική, γιατί ο Βλαδίμηρος που έγινε Χριστιανός, χαρακτηρίζεται ως νέος Κωνσταντίνος και σαφώς δείχνει ότι ο Πριγκιπας Βασίλειος Β΄ «ήταν έτοιμος να διεκδικηση την κληρονομία και την διαδοχή του Κωνσταντίνου».
Σε άλλη επιστολή ο Πρίγκιπας Βασίλειος δικαιολογεί την πρότασή του να διορίση τον Ιωνά όχι από υπερηφάνεια ή αυθάδεια, αλλά γιατί «ως τον αιώνα τον άπαντα θα παραμείνουμε πιστοί στην ορθοδοξία που μας δόθηκε». Σαφώς υπενίσσεται την έκπτωση των Ρωμαίων Ορθοδόξων από την αλήθεια με την υπογραφή τους στην Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας, που σημαίνει ότι η Σύνοδος αυτή έπαιξε αρνητικό ρόλο στην ενότητα μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών.
Είναι αξιοπρόσεκτο ότι ο Μητροπολίτης Ιωνάς σε επιστολή του που έγραψε το έτος 1451, μετά την Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας, και δύο χρόνια πριν την πτώση της Νέας Ρώμης-Κωνσταντινουπόλεως στους Οθωμανούς, «προείπε την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως της Δεύτερης Ρώμης. Κινούμαστε τώρα προς την αντίληψη της Μόσχας ως της Τρίτης Ρώμης και του Μεγάλου Πρίγκιπα της Μοσχοβίας ως Αγίου Αυτοκράτορα».
Επομένως, η θεωρία περί της Τρίτης Ρώμης συνελήφθη μετα την ψευδένωση μεταξύ των Εκκλησιών στην Φερράρα-Φλωρεντία (1438-1439) και άρχισε να κυοφορείται πριν την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453, και το έτος αυτό θεωρείται ως η γενέθλια ημέρα της Τρίτης Ρώμης.
Μετά λίγα χρόνια, και συγκεκριμένα το 1470, ενώ ο Ιβάν Γ΄ «διεκήρυξε ότι το πατριαρχείο (Κωνσταντινουπόλεως) είχε στερηθεί παντός δικαιώματος επί της Ρωσικής Εκκλησίας» εν τούτοις «ο εκλεγόμενος μητροπολίτης εξακολουθούσε να ζητάει επικύρωση από τον Πατριάρχη, τον οποίον ανεγνώριζε ως ανώτερό του». Όμως, επειδή έπαυσε να υπάρχη ένας χριστιανός αυτοκράτορας που θα στηρίζη τους Ορθοδόξους Χριστιανούς, αυτό το κενό θέλησε να καλύψη ο Ρώσος ηγεμόνας. Αυτό προσδιορίσθηκε στο πρόσωπο του Ιβάν Γ΄, ο οποίος νυμφεύθηκε το 1472 «την Ζωή Παλαιολογίνα, ανεψιά του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα», και έτσι χαρακτηρίσθηκε «νέος Κωνσταντίνος». Ο Ρώσος Μητροπολίτης Ζώσιμος το έτος 1492 γράφει: «Ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος έκτισε την Νέα Ρώμη, το Τσάριγκραδ, αλλά ο ηγεμών και κυρίαρχος πασών των Ρωσιών, Ιβάν Βασίλιεβιτς, ο νέος Κωνσταντίνος, έθεσε τα θεμέλια για μια νέα Κωνσταντινούπολη, της Μόσχας».
Το 1498 ο Ιβάν Γ΄ στέφθηκε «Τσάρος, Μέγας Πρίγκιπας και Αυτοκράτορας Πασών των Ρωσιών» από τον Μητροπολίτη Συμεών. Η τελετή στέψεως ήταν αντιγραφή της στέψεως των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων και ο Μητροπολίτης του ανέθεσε «να φροντίζει για όλες τις ψυχές και για την ορθόδοξη χριστιανωσύνη». Από τότε χρησιμοποιείται ο τίτλος του Τσάρου.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Θεόληπτος ο Α’ το έτος 1516 έγραφε στον Ρώσο Ηγεμόνα Βασίλειο Γ΄και τον χαρακτήριζε ως «τον υψηλότατο και ευμενέστατο Τσάρο και μέγα Βασιλέα όλων των Ορθοδόξων χωρών της Μεγάλης Ρωσίας», και άφηνε να νοηθή ότι θα μπορούσε να δημιουργηθή ένα «ρωσο-βυζαντινό Κράτος».
Το 1511 ένας μοναχός από το Πσκώφ που ονομαζόταν Φιλόθεος, σε μία προσφώνησή του στον Τσάρο εξέφραζε αυτές τις διεκδικήσεις. Έλεγε:
«Χάρη εις την παντοδύναμη και τα πάντα στηρίζουσαν δεξιάν του Θεού χείρα, βασιλεύουν οι αυτοκράτορες …και αυτή σε ανύψωσε, Γαληνότατο και Υπέρτατο Ηγεμόνα, Μεγάλο Πρίγκιπα Ορθόδοξο Χριστιανό, Τσάρο και Κυρίαρχο όλων, εσένα που είσαι ο κάτοχος των κτήσεων των ιερών θρόνων του Θεού, των αγίων οικουμενικών και αποστολικών Εκκλησιών της αγιοτάτης Μητέρας του Θεού… αντί της Ρώμης και της Κωνσταντινουπόλεως … Τώρα λάμπει μέσα στην οικουμένη, όπως ο ήλιος στον ουρανό, η Τρίτη Ρώμη, της κυρίαρχης αυτοκρατορίας Σου και της αγίας συνοδικής αποστολικής Εκκλησίας, η οποία είναι στην ορθόδοξη Χριστιανική πίστη… Επίβλεψε και φρόντισε ευσεβέστατε Τσάρε, ώστε όλες οι χριστιανικές αυτοκρατορίες να ενωθούν με τη δική σου. Γιατί δύο Ρώμες έπεσαν, αλλά η τρίτη στέκεται όρθια και τέταρτη δεν θα υπάρξει. Γιατί η χριστιανική σου αυτοκρατορία δεν θα περιέλθει σε κανένα άλλον, σύμφωνα με το παντοδύναμο λόγο του Θεού».
Παρά τις διεργασίες αυτές στην Ρωσία, και παρά την δουλεία στους Οθωμανούς ο Οικουμενικός Πατριάρχης εξακολουθούσε να έχη θέση ανώτερη στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Γραφει ο Ράνσιμαν:
«Ακόμα και ο πιο φανατικός υποστηρικτής της Τρίτης Ρώμης δεν ήξερε πως να τον υποβιβάσει. Ο ίδιος ο Τσάρος όχι μόνο επιθυμούσε αναγνώριση από τον Πατριάρχη, χάρη στο παραδοσιακό του γόητρο, αλλά και αντιλαμβανόταν ότι δεν μπορούσε να γίνει κληρονόμος των Βυζαντινών Καισάρων και να βρίσκεται επικεφαλής της ορθόδοξης οικουμένης χωρίς την καλή θέληση και την υποστήριξη του Πατριάρχη».
Στην συνέχεια ακολούθησαν διάφορα γεγονότα, αφού οι Ρώσοι στηρίζονταν στην Ορθοδοξία τους, και ζητούσαν να λάβουν την πατριαρχική τιμή και αξία.
Εν όψει αυτών των γεγονότων ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμίας ο Β΄, που ήταν «ευέλικτος και ρεαλιστής διπλωμάτης», σε μια περιοδεία του στην Ρωσία έδωσε την Πατριαρχική τιμή και αξία το 1589, ως πέμπτο κατά σειράν μετά τον Πατριαρχείο των Ιεροσολύμων και όχι τρίτο μετά το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας όπως ήθελαν εξ αρχής οι Ρώσοι, και εξελέγη πρώτος Πατριάρχης ο Ιώβ.
Ο Τσάρος, κατά την ανταλλαγή προσφωνήσεων που ακολούθησαν της εκλογής, χαρακτήρισε τον Πατριάρχη Ιερεμία Β΄ ως «Πατριάρχη με την χάρη του αγίου και ζωοποιού Πνεύματος, προερχόμενον από τον υψηλότερο αποστολικό θρόνο, κληρονόμο και ποιμένα της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, Πατέρα των Πατέρων».
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιερεμίας Β΄ προσεφώνησε τον Τσάρο ως «ορθόδοξο και φιλόχριστο θεοστεφάνωτον τσάρο, τιμώμενον από τον Θεό και στολισμένον από τον Θεό … γαληνότατο και ενδοξότατο από τους κυρίαρχους ηγεμόνες». Έπειτα πρόσθεσε:
«Εφ’ όσον η πρώτη Ρώμη έπεσε από την Απολλινάρια αίρεση και η δεύτερη Ρώμη, που είναι η Κωνσταντινούπολη, κατέχεται από τους άπιστους Τούρκους, τότε λοιπόν η μεγάλη σου ρωσική αυτοκρατορία, ευλαβέστατε τσάρε, η οποία είναι ευσεβέστερη από προηγούμενα βασίλεια, είναι η Τρίτη Ρώμη και συ μόνος κάτω από τον ουρανό ονομάζεσαι τώρα Χριστιανος Αυτοκάτωρ για όλους τους Χριστιανούς σ’ ολόκληρο τον κόσμο∙ γι’ αυτό η πράξη μας της ιδρύσεως του Πατριαρχείου θα γίνει σύμφωνα με την θέληση του Θεού, τις προσευχές των Ρώσων αγίων, της δικής σου προσευχής προς τον Θεό και σύμφωνα προς τη γνώμη σου».
Ο Ράνσιμαν παρατηρεί:
«Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο Ιερεμίας διασαφηνίζει ότι αναγνωρίζει τον ισχυρισμό της Ρωσίας ότι είναι η τρίτη Ρώμη πολιτικώς, αλλ’ όχι εκκλησιαστικώς. Τα δικαιώματα και τα καθήκοντα της κοσμικής κεφαλής της οικουμένης πέρασαν από τους αυτοκράτορες της Παλιάς Ρώμης και τους αυτοκράτορες της Νέας Ρώμης στους αυτοκράτορες της Μοσχοβίας. Αλλά η ανώτατη εκκλησιαστική αρχή εξακολουθεί να είναι η Πενταρχία των Πατριαρχών με την Κωνσταντινούπολη ως κεφαλή της και τη Μόσχα στην ουρά του καταλόγου, για να συμπληρώσει την πεντάδα τώρα που η Ρώμη είχε διαγραφεί για αίρεση.
Η λύση του Ιερεμία ήταν εύστοχη και έξυπνη. Έδωσε στους ορθοδόξους έναν ισχυρό κοσμικό προστάτη με αρκετά κολακευτικούς όρους για τον προστάτη ώστε να εγκαταλείψει μεγαλύτερες εκκλησιαστικές διεκδικήσεις. Οι Ρώσοι δεν εγκατέλειψαν τελείως την πίστη τους στην ανώτερη αγιότητά τους, αλλά οι σχέσεις τους με τους Έλληνες έκτοτε διορθώθηκαν. Οι υπό τουρκική κυριαρχία ορθόδοξοι ένιωθαν τώρα ότι δεν ήταν εντελώς χωρίς φίλους. Η εμπιστοσύνη τους αναζωογονήθηκε. Είναι αλήθεια ότι αυτή η φιλία δεν διευκόλυνε τις σχέσεις τους με τους Τούρκους κυριάρχους τους, οι οποίοι την έβλεπαν με υποψία, ούτε στο μέλλον τους βοήθησε στις σχέσεις τους με τις δυτικές δυνάμεις. Αλλά βοήθησε στην διάσωση της ορθοδοξίας».
Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από τον Βυζαντινολόγο Στήβεν Ράνσιμαν, και στα οποία φαίνεται η σύλληψη της ιδέας της Ρωσίας ως Τρίτης Ρώμης, που άρχισε μετά τα τραγικά γεγονότα της Συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-39), κυοφορήθηκε το διάστημα μεταξύ 1439-1453, και τελικά γεννήθηκε το 1453 με την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως στους Οθωμανούς. Οι Ορθόδοξοι Ρώσοι έβλεπαν τον Τσάρο τους ως τον μόνον Ορθόδοξο Αυτοκράτορα, και οι υπόδουλοι Ρωμηοί τον θεωρούσαν προστάτη τους.
Κάπως έτσι αναπτύχθηκε η ιδέα της Τρίτης Ρώμης, από απόψεως πολιτικής, όχι όμως εκκλησιαστικής. Με την πάροδο του χρόνου την ιδέα της Τρίτης Ρώμης την εγκολπώθηκε και το Πατριαρχείο Ρωσίας.
Το ερώτημα είναι: Υπάρχει Τρίτη Ρώμη;
Φυσικά υποστηρίζω ότι δεν υπάρχει Τρίτη Ρώμη, για τρεις βασικούς λόγους.
Ο πρώτος λόγος, γιατί ποτέ δεν υπήρξε Δεύτερη Ρώμη. Η ιστορία γνωρίζει την Ρώμη της Ιταλίας, την πρωτεύουσα του αρχαίου Ρωμαικού Κράτους, που αργότερα ονομάστηκε Παλαιά Ρώμη, αλλά και την Νέα Ρώμη, που είναι η Κωνσταντινούπολη μετά την μεταφορά της Πρωτεύουσας του Ρωμαικού Κράτους από τον Μέγα Κωνσταντίνο από την Ρώμη της Ιταλίας, στο Βυζάντιο της Ανατολικής Θράκης, που ονομάσθηκε Νέα Ρώμη. Επομένως εφ’ όσον δεν υπάρχει Δεύτερη Ρώμη (και κακώς λέγεται έτσι όπου λέγεται) δεν μπορεί να υπάρξη Τρίτη Ρώμη.
Πρέπει να σημειωθή ότι η ενωμένη Ρωμαική Αυτοκρατορία είχε κατ’ αρχάς Πρωτεύουσα την Ρώμη της Ιταλίας και έπειτα την Νέα Ρώμη της Θράκης. Το δυτικό τμήμα της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας κυριεύθηκε από τα Γερμανικά φύλα, με τελευταίο τους Φραγκους, και αργότερα και το ανατολικό τμήμα κυριεύθηκε από τους Οθωμανούς. Εφ’ όσον καταλύθηκε η Ρωμαική Αυτοκρατορία ως Κράτος-Αυτοκρατορία, δεν μπορεί να υπάρξη κάποια άλλη Τρίτη Ρώμη. Αυτό ενδεχομένως θα προϋπέθετε υπάρχουσα Ρωμαική Αυτοκρατορία ως κρατικό μόρφωμα.
Ο δεύτερος λόγος που δεν ισχύει η θεωρία περί Τρίτης Ρώμης είναι ότι η Εκκλησία στηρίζεται στο Κανονικό της δίκαιο, έχει άλλους ρυθμούς, και μάλιστα στηρίζεται στους Κανόνες των Οικουμενικών Συνόδων. Κυρίως μνημονεύω τον 28ο Κανόνα της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου, ο οποίος έχει οικουμενικό κύρος. Έτσι, ο Πατριάρχης Νέας Ρώμης-Κωνσταντινουπόλεως, και μάλιστα μετά την απομάκρυνση του Πατριάρχου της Παλαιάς Ρώμης-Πάπα, λόγω της αιρέσεως είναι η Πρωτόθρονη Εκκλησία με αποφάσεις Πατέρων που καθοδηγούνταν από το Άγιον Πνεύμα, και κανείς δεν μπορεί να υπονομεύση αυτό τον θεσμό της Πενταρχίας.
Ο τρίτος λόγος για τον οποίον δεν ισχύει η θεωρία περί Τρίτης Ρώμης εκκλησιαστικώς είναι ότι η Ρωσική Εκκλησία, κατά τον 19ο αιώνα ανέπτυξε μια ιδιαίτερη θεολογία, σύμφωνα με την οποία η ρωσική θεολογία είναι ανώτερη της θεολογίας των Πατέρων της Εκκλησίας των οκτώ πρώτων αιώνων. Να θυμίσω την θεωρία του Αλέξη Χομιακώφ και άλλων ομοιδεατών του, ο οποίος δημιούργησε την θεωρία ότι ο πολιτισμός διαιρείται σε δύο μεγάλες κατευθύνσεις, ήτοι τον Ιρανιανισμό, που εκδηλώθηκε στο Ιράν, είναι γεωργικός πολιτισμός και διακρίνεται από την αρχή της ελευθερίας της κοινότητος, και τον Κουσιτισμό, που αναπτύχθηκε στην Αίγυπτο, την Βαβυλώνα, την Νότια Ινδία, την Κίνα, και διακρίνεται για την ανάλυση, την λογική, τα μεγάλα οικοδομήματα.
Ο Χομιακώφ υποστήριζε ότι οι κουσιτικές αρχές επηρέασαν τον δυτικό Χριστιανισμό και εν μέρει τον ανατολικό Χριστιανισμό με τις ισχυρές επιδράσεις της Ρωμαικής πολιτικής οργάνωσης, του νόμου πάνω στον χαρακτήρα του ανθρώπου και την λογικοκρατία, ενώ η ρωσική ζωή και θεολογία διακρίνεται από τις ιρανιανικές αρχές, δηλαδή την ελευθερία και την αγάπη. Αυτές οι ιδέες γέννησαν την μεταπατερική θεολογία, την οποία θεωρούν ως ανώτερη από την πατερική θεολογία και τον σχολαστικισμό.
Κατά συνέπεια οι θεωρίες περί Τρίτης Ρώμης είναι απαράδεκτες από κάθε πλευράς. Αν αυτό κατανοηθή, τότε πιθανόν να λυθούν και άλλες κατά καιρούς αναφυόμενες διενέξεις. Όποιος υπονομεύει τον ιερό θεσμό του Οικουμενικού Πατριαρχείου, με οποιονδήποτε τρόπο, ο οποίος θεσμός καθιερώθηκε από το Άγιον Πνεύμα στις Οικουμενικές Συνόδους, αυτός θα αποτύχη σε όλους τους χρόνους και σε όλα τα επίπεδα. Γιατί δεν πρέπει να υπερβαίνουμε τα όρια «α έθεντο οι Πατέρες ημών».
Οκτώβριος 2018
