Καστορίας Σεραφείμ: “Χρειαζόμαστε όχι παραμορφωμένους, αλλά Κληρικούς με φόβο Θεού”

Προτρεπτική εγκύκλιος επί τη Αγία Τεσσαρακοστη

Με αφορμή την έναρξη της Αγίας Τεσσαρακοστής ο Μητροπολίτης Καστορίας κ. Σεραφείμ εξέδωσε την ακόλουθη εγκύκλιο: 

Προς τους Αιδεσιμωτάτους Πρεσβυτέρους
της καθ’ Ημάς Ιεράς Μητροπόλεως

Αγαπητοί μου πατέρες,
Ο Αποστολικός Πατέρας της Εκκλησίας ο Άγιος Ιερομάρτυς Πολύκαρπος Σμύρνης, γράφοντας στην Εκκλησία των Φιλίππων, αναφέρεται συν τοις άλλοις και στους Πρεσβυτέρους της Εκκλησίας τονίζοντας τα εξής: «Ούτως ούν δουλεύσω-μεν αυτώ μετά φόβου και πάσης ευλαβείας, καθώς αυτός ενετείλατο και οι ευαγγε-λισάμενοι ημάς απόστολοι και οι προφήται, οι προκηρύξαντες την έλευσιν του κυρίου ημών»

– «Έτσι, λοιπόν, ας εργασθούμε για το Χριστό με φόβο και κάθε ευλάβεια, σύμφωνα με τα προστάγματά Του και εκείνα των Αποστόλων που μας κήρυξαν το Ευαγγέλιο και των Προφητών που προείπαν την έλευση του Κυρίου μας».(1)

Καί, πρώτον, ο φόβος, που πρέπει να έχει ένας Ιερεύς φορτωμένος με την ατίμητη Ιερωσύνη, είναι το κατ΄ εξοχήν γνώρισμα της ιερατικής μας διακονίας. Δεν είναι ψυχολογικός φόβος, αλλά γέννημα της θείας χάριτος και εκδήλωση της βαθιάς πίστεως. Όσες γνώσεις κι αν διαθέτουμε, ο,τιδήποτε κι αν κάνουμε, όση περισσσό-τερη ποιμαντική διακονία κι αν έχουμε στο ενεργητικό μας, αν δεν υπάρχει αυτός ο φόβος του Θεού, τότε όλα τα παραπάνω είναι μάταια και ανωφελή. Γι΄ αυτό και η Οσία Σοφία της Κλεισούρας τόνιζε και στους Ιερείς και στους λαικούς: «Φόβον Θεού να έχετε, για να σας σκεπάζει η χάρις του Θεού».
Ο φόβος του Θεού είναι αρχή κάθε αρετής και βάση της μετάνοιας και σπέρνεται στην καρδιά, σύμφωνα με τον Άγιο Ισαάκ τον Σύρο, όταν ο νούς αποχωρισθεί τους περισπασμούς των παθών και των εγκοσμίων πραγμάτων και εγκατασταθεί στον φυσικό του χώρο, την καρδιά.(2)
Στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται ρητώς ότι ο φόβος του Θεού είναι η αρχή της σοφίας («Αρχή σοφίας φόβος Κυρίου»)(3), ότι είναι ανώτερος από κάθε αρετή («Ουδέν κρείττον φόβου Κυρίου»)(4), είναι η ρίζα της σοφίας, η πηγή της ζωής, ο αιώνιος θησαυρός των αγαθών.(5)
Ο Απόστολος Παύλος συμβουλεύει τους Φιλιππησίους, αλλά και τους Χριστιανούς της κάθε εποχής, «μετά φόβου και τρόμου την εαυτών σωτηρίαν κατεργάζεσθε»(6), καθώς και τους Κορινθίους: «καθαρίσωμεν εαυτούς από παντός μολυσμού σαρκός και πνεύματος επιτελούντες αγιωσύνην εν φόβω Θεού»(7).
Οι Πατέρες της Εκκλησίας ανά τους αιώνες ομιλούν για το φόβο του Θεού. Ο Μέγας Βασίλειος υπογραμμίζει ότι «εάν ο φόβος του Θεού δεν μας διαπαιδα-γωγεί στη ζωή μας, είναι αδύνατο να επιτύχουμε τον αγιασμό του σώματος»(8). Άλλωστε, «τω φοβουμένω τον Κύριον ουκ έστιν υστέρημα»(9).
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος προχωρεί βαθύτερα λέγοντας πως «όπου υπάρχει φόβος, εκεί υπάρχει τήρησις των εντολών όπου υπάρχει τήρησις των εντολών, εκεί γίνεται και κάθαρσις της σαρκός όπου όμως υπάρχει κάθαρσις, εκεί υπάρχει και θείος φωτισμός»(10).
Ο Ιερός Χρυσόστομος τονίζει πως «αρχή σωτηρίας ανθρώπων ο του Θεού φόβος»(11) και ότι «πάντων εισί λαμπρότεροι οι τον του Θεού φόβον έχοντες, καν εις πενίαν εσχάτην κατενεχθώσι»(12). Με έμφαση υποστηρίζει ότι «μέγα αγαθόν, ου το κεκτήσθαι χρήματα, αλλά το κεκτήσθαι φόβον Θεού και ευλάβειαν»(13).

Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος καταθέτει από την προσωπική του εμπειρία πως: «Όποιος επέτυχε την γνώσι του εαυτού του, αυτός αισθάνθηκε τον φόβο του Κυρίου, και βαδίζοντας με την αίσθησι αυτή έφθασε στην πύλη της αγάπης»(14).
Ο φόβος εκφράζεται και ως απόλυτος σεβασμός προς το Θεό, που μας έφερε στη ζωή, που μας χάρισε τα αγαθά Του, που μας τίμησε με το χάρισμα της ατίμητης Ιερωσύνης, ώστε, κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, εμείς να Τού δανείζουμε τα χέρια μας και τη γλώσσα μας για να ευλογεί Αυτός το λαό Του και την κληρο-νομία Του.

Φόβος απέναντι στο Ιερό Θυσιαστήριο, όπου είναι ο τόπος που ιερουργείται το Μυστήριο της Βασιλείας του Θεού και σφαγιάζεται ο Αμνός του Θεού, και άρα είναι ο Θρόνος του Θεού, κατά την έκφραση των Θεοφόρων Πατέρων της Εκκλησίας.
Φόβος κατά την τέλεση των Ιερών Μυστηρίων, αφού συνομιλούμε με το Θεό και διοχετεύουμε την αγιαστική χάρη Του στους ανθρώπους.

Φόβος κατά την τέλεση της αναιμάκτου θυσίας. Ο Ιερός Χρυσόστομος είναι χαρακτηριστικός και αποκαλυπτικός: «Νομίζεις ότι αυτήν την ώρα βρίσκεσαι στη γη και όχι στον ουρανό;» Γι΄ αυτό βλέπουμε αγίους Ιερείς, την ώρα της Θείας Λειτουργίας, από τα μάτια τους να τρέχουν πύρινα δάκρυα, ώστε να βρέχουν και το Ιερό Αντιμήνσιο και να βρίσκονται σε «άλλους κόσμους» από τις αποκαλύψεις που τους αξιώνει η φιλανθρωπία του Θεού να δούν.

Ιερείς, σαν τον Γέροντα Σωφρόνιο του Έσσεξ, σαν τους Γέροντες του 20ου αιώνος, Πορφύριο τον Καυσοκαλυβίτη, Ιάκωβο του Οσίου Δαβίδ, Φιλόθεο της Πάρου, Αμφιλόχιο της Πάτμου, Αθανάσιο Χαμακιώτη, Δαμασκηνό της Μονής Μακρυνού, Δημήτριο Γκαγκαστάθη των Τρικάλων, αλλά και ένα ακόμη μεγάλο πλήθος αγίων Ιερέων αποτελούν υποδείγματα βιώσεως του φόβου του Θεού και της προτροπής του ιερού υμνογράφου της Εκκλησίας: «Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία και στήτω μετά φόβου και τρόμου και μηδέν γήινον εν εαυτώ λογιζέσθω».
Φόβος για τη σωτηρία της ψυχής μας. «Μετά φόβου και τρόμου την εαυτών σωτηρίαν κατεργαζόμενοι» κατά την προτροπή του Αποστόλου Παύλου.
Φόβος για τη σωτηρία των ψυχών του ποιμνίου μας «υπέρ ων Χριστός απέθανε». Μήπως, πατέρες μου και αδελφοί μου, στη ζωή μας έχουν εισέλθει θανάσιμα και επικίνδυνα η εκκοσμίκευση, η αθέτηση της εκκλησιαστικής μας παραδόσεως, η απεμπόληση του τρόπου ζωής της Εκκλησίας μας, η φθοροποιός αδιαφορία και η παντελής απουσία του Θεού, ώστε ούτε το Θεό να φοβόμαστε και να υπολογίζουμε, ούτε και τους ανθρώπους να ντρεπόμαστε; Μήπως συμβαίνει αυτό που λέγει πολύ σωστά ο λαός μας «Τον πρώτο χρόνο φοβάται ο Ιερεύς το Θεό και τον δεύτερο ο Θεός τον ανευλαβή Ιερέα»;

Δεύτερον. Ο Άγιος Πολύκαρπος υπογραμμίζει, επίσης, την ευλάβεια των Πρεσβυτέρων της Εκκλησίας.
Ευλαβής είναι ο Κληρικός εκείνος που αισθάνεται ζωντανή την παρουσία του Θεού στη ζωή του
την ώρα της κατ’ ιδίαν προσευχής, που είναι μία συνομιλία με το Θεό,
την ώρα των Ιερών Ακολουθιών και των Ιερών Μυστηρίων,
την ώρα που εξ ονόματος του λαού ζητά την άφεση των αμαρτιών του και των αγνοημάτων του ποιμνίου του.
Καί αυτή η ευλάβεια, που είναι το στολίδι της ζωής του Ιερέως και που αν την αφαιρέσεις, είναι σαν να του αφαιρείς τη χάρη του Θεού, φαίνεται περίτρανα σε κάθε στιγμή και έκφανση της ζωής του Ιερέως. Το πως θα μπεί στον Ιερό Ναό, πως θα ασπασθεί τις Ιερές Εικόνες, πως θα ανάψει το κερί του, πως θα εισέλθει στο Ιερό Βήμα, πως θα ασπασθεί την Αγία Τράπεζα, και πολλά άλλα, είναι δείγματα της ευλαβείας των Κληρικών της Εκκλησίας μας. Πόσο συγκινητικό είναι το γεγο-νος να βλέπουμε τον Οικουμενικό μας Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίο να ανάπτει το κερί μπροστά στις Ιερές Εικόνες, αλλά και όταν φεύγει για μακρυνά ταξίδια να ασπάζεται με ευλάβεια τα Ιερά Λείψανα και τις Ιερές Εικόνες του πανσέπτου Πατριαρχικού Ναού και να αιτείται τη σκέπη και την ευλογία του Θεού σ΄ αυτή τη διακονία του.

Η ευλάβεια του Ιερέως φαίνεται και από την ευπρέπεια του Οίκου του Θεού και από τη φροντίδα που έχει για τον Ιερό Ναό και το Ιερό Βήμα. Η ευλάβεια φαίνεται από το πως σκέκεται στην Αγία Τράπεζα, πως τελεί και πως συμμετέχει στις Ιερές Ακολουθίες. Η ευλάβεια φαίνεται, ακόμη, και στα Ιερά Άμφια: όχι εξεζητημένα, αλλά καθαρά και σιδερωμένα, γιατί τίθενται όλα στη λατρεία του αληθινού Θεού.
Η ευλάβεια φαίνεται στη φρονίδα του για τον έμψυχο ναό, που είναι ο άνθρωπος, προκειμένου να μορφώσει μέσα στην ψυχή του τον Χριστό και να τον οδηγήσει στο δρόμο για τη Βασιελεία των Ουρανών. Άλλωστε η ευλάβεια «τρέφει την ψυχή με θείες σκέψεις»(15).
Η ευλάβεια του Ιερέως διαποτίζει ολόκληρη τη ζωή του:
ευλαβής στον Ιερό Ναό,
ευλαβής στο σπίτι του με τους οικείους του,
ευλαβής στο δημόσιο χώρο με τη μεγάλη του οικογένεια,
ευλαβής στην επικοινωνία του με κάθε άνθρωπο.
Είναι επιβεβλημένο «πανταχού ευλαβούς διανοίας δεί»(16). Ακόμα κι όταν πονηροί άνθρωποι χλευάζουν και διακωμωδούν (17) τον ευλαβή Κληρικό, αυτός πρέπει να μένει σταθερός και πιστός, ξέροντας ότι «οι τρεις παίδες εις κάμινον ενεβλήθησαν και ουδέ ούτως επελάθοντο της ευλαβείας», αφού «με την ευλογία του Θεού καμμία βλάβη δεν θα προέλθει από εκείνους, αλλά οι συνέπειες των αισχρών τους πράξεων και των κατηγοριών τους θα επιστρέψουν σ’ αυτούς τους ίδιους»(18).

Αυτό που χρειάζεται σήμερα η Εκκλησία μας είναι:
ΕΥΛΑΒΕΙΣ ΚΛΗΡΙΚΟΥΣ ΕΧΟΝΤΑΣ ΦΟΒΟ ΘΕΟΥ.
Χωρίς να υποτιμούμε τη μόρφωση, χρειαζόμαστε, όχι παραμορφωμένους, αλλά Κληρικούς έχοντας φόβο Θεού και ευλάβεια.

Γράφοντας πάντα τα ανωτέρω με πολλή αγάπη στα πρόσωπά σας, επιτρέψτε μου εν όψει της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής να σας υπενθυμίσω τα κάτωθι:

1. Να προσευχόμαστε συχνά πυκνά. Πληροφορούμαι ότι μερικοί από τους Πατέρες συμπεριφέρονται με ανευλάβεια στην κοινή προσευχή της Εκκλησίας, με αποτέλεσμα να επικρατεί ο σκανδαλισμός των πιστών. Ακόμη, ότι δεν γνωρίζουν περί προσευχής, όταν βρίσκονται στα σπίτια τους.
Σας παρακαλώ, χρησιμοποιείτε τις προσευχές της Εκκλησίας, όπως αυτές περιγράφονται στα βιβλία της Εκκλησίας: την πρωινή προσευχή, την προσευχή πριν και μετά το φαγητό, τον Εσπερινό, το Απόδειπνο, τους Χαιρετισμούς της Παναγίας και την Παράκληση προς την Θεοτόκο. Η μονολόγιστη ευχή του Χριστού, το ” Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησόν με “, να μην λείπει από τα χείλη και την καρδιά μας.
Στο σπίτι μας, το Εικονοστάσι, η κανδήλα, το θυμίαμα, το κερί, τα βιβλία θα μας βοηθήσουν να βρούμε τον εαυτό μας. Θα δώσουμε λόγο στον Θεό, αργά ή γρήγορα, για όλα αυτά.

2. Να φροντίζουμε εμείς οι ίδιοι προσωπικά για την μελέτη του λόγου του Θεού. Τώρα, την περίοδο της Αγίας Τεσσαρακοστής, θα πρέπει να μελετήσουμε ολόκληρη της Καινή Διαθήκη. Είναι ανεπίτρεπτο να κάνουμε λάθη στην ανάγνωση των Ευαγγελικών Περικοπών.

3. Να φροντίζουμε για την τακτική, καθημερινή τέλεση των Ιερών Ακολουθιών του Όρθρου, των Ωρών, του Εσπερινού και του Μεγάλου Αποδείπνου (καθημε-ρινά), καθώς και των Χαιρετισμών της Παναγίας μας (κάθε Παρασκευή βράδυ). Το Μέγα Απόδειπνο, κατά την πρώτη εβδομάδα, ψάλλεται με το καθορισμένο τμήμα του Μεγάλου Κανόνος, τις δε υπόλοιπες εβδομάδες με τον Κανόνα του Θεοτο-καρίου του ήχου της εβδομάδος.

4. Σε όλους τους Ιερούς Ναούς να τελείται η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία δύο φορές την εβδομάδα, Τετάρτη και Παρασκευή, στα μεγάλα χωριά, ή οπωσδήποτε μία φορά την εβδομάδα (κατά προτίμηση Τετάρτη) στα μικρά χωριά. Πρέπει να γνωρίζουμε, ότι για την τέλεση της Προηγιασμένης Θείας Λειτουργίας δεν πρέπει να ξεχνάμε κατά την Θεία Λειτουργία της προηγούμενης Κυριακής να βγάζουμε έναν ή δύο Αμνούς επιπλέον (ανάλογα με τις Προηγιασμένες Θείες Λειτουργίες που θα τελέσουμε), ο Οποίος (Αμνός) πρέπει να φυλάσσεται σε κατάλληλο Αρτοφόριο, το οποίο θα τοποθετείται επί της Αγίας Τραπέζης και δίπλα του θα καίει ακοίμητο καντήλι. Ο Άγιος Άρτος δεν μεταφέρεται από ένα Ναό σε άλλο Ναό για την τέλεση της Ακολουθίας των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων.
Εάν υπάρχουν Πατέρες που δεν δύνανται ή δεν γνωρίζουν να τελέσουν την Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία, να ενημερώσουν εγκαίρως την Ιερά Μητρόπολη.

5. Όταν ο Επίσκοπός σας θα επισκεφθεί την Ενορία σας, θα πρέπει να ενημερώσετε όλους τους Ενορίτες σας, καθώς και το σχολείο (εάν πρόκειται για Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία) και να προετοιμάσετε κατάλληλα τα παιδιά και τους Χριστιανούς σας για να κοινωνήσουν των Αχράντων Μυστηρίων, όπως επίσης και για την Ακολουθία του Ιερού Ευχελαίου. Ο Επίσκοπος, κατά την επίσκεψή του, θα φέρει μαζί του προς αγιασμό των Ενοριτών σας και τεμάχιο του Ιερού Λειψάνου του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Μηνά, προστάτου και ελευθερωτού της επαρχίας μας. Αποτελεί ιδιαίτερη ευλογία για την Ενορία μας η παρουσία του Ιερού Λειψάνου.

6. Να προσέξουμε ιδιαίτερα το θέμα της Νηστείας. Πρώτα πρέπει να νηστεύουμε εμείς και να αγωνιζόμαστε για να παραδειγματίζονται και οι πιστοί μας. Να προσέξουμε να μην καταλύουμε την νηστεία μας χωρίς σοβαρό λόγο υγείας και μάλιστα σε δημόσιους χώρους (καφενεία-ταβέρνες) και να γινόμαστε, έτσι, προ-ξενοι σκανδαλισμού των αδελφών μας. Θα δώσουμε φρικτό λόγο στον Θεό.

7. Να συμμετέχουμε όλοι στους Κατανυκτικούς Εσπερινούς της Κυριακής που, κατά το πρόγραμμα, θα τελούνται στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό της Καστοριάς και να προτρέπουμε κάθε Κυριακή τους Χριστιανούς μας να τους παρακολουθούν. Πολλή πνευματική ωφέλεια θα αποκτήσουμε όλοι και ο αγώνας μας θα ενισχυθεί.

8. Να υπενθυμίζουμε στους Χριστιανούς μας το καθήκον της συμμετοχής στο Μυστήριο της Ιεράς Εξομολογήσεως, αφού πρώτοι εμείς προσέλθουμε σε αυτό, για να αποθέσουμε το βάρος των αμαρτιών μας στον Πνευματικό και να πλησιάσουμε όσο γίνεται πιο καθαροί το Ιερό Θυσιαστήριο.
Υπάρχουν Ιερείς που δεν εξομολογήθηκαν ποτέ. Αποτελεί φοβερό αμάρτημα, καταφρόνηση του Ιερού Μυστηρίου και βλασφημία της Θείας Χάριτος. Σας προτρέπω να βρείτε Πνευματικό Πατέρα να εξομολογηθείτε το συντομότερο. Είναι φοβερό να αγιάζουμε με τα Ιερά Μυστήρια τους πιστούς μας και εμείς οι Ιερείς να μένουμε άνευ αγιασμού.

9. Θα πρέπει, ακόμη, να προτρέπουμε τους Χριστιανούς μας να συμμετέχουν συχνά στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, αφού προηγουμένως τους προτρέ-ψουμε για την συμμετοχή τους στο Μυστήριο της Ιεράς Εξομολογήσεως.

10. Να ανακοινώνετε κάθε Κυριακή στο Εκκλησίασμα το πρόγραμμα των Ιερών Ακολουθιών και ομιλιών της Μητροπόλεως, ώστε να το γνωρίζουν οι Χριστιανοί, προκειμένου να τις παρακολουθούν.

11. Θερμότατα παρακαλώ να φροντίσετε για την έγκαιρη πρόσκληση του Πνευματικού (εάν οι ίδιοι δεν εξομολογείτε) για την Εξομολόγηση των Χριστια-νων, παρέχοντες κάθε διευκόλυνση στον Πνευματικό που θα επισκεφθεί την Ενορία σας.

12. Επίσης, να φροντίσετε για την κάλυψη των λατρευτικών αναγκών στις Ενορίες εκείνες που στερούνται Ιερέως και έχουν αναλάβει την φροντίδα αυτή ορισμένοι από σας. Είναι ανεπίτρεπτο να αφήνουμε αυτούς τους ανθρώπους, έστω και λίγους, χωρίς να τελέσουμε τα Ιερά Μυστήρια και τις υπόλοιπες Ακολουθίες.
Θα επιμεληθώ προσωπικά του θέματος αυτού, ώστε να αποφευχθούν οι διάφο-ροι σκανδαλισμοί του λαού του Θεού στις υπάρχουσες κενές εφημεριακές θέσεις.

13. Σε όλες τις μεγάλες Ενορίες να τελεσθεί, σύμφωνα με το πρόγραμμα της Ιεράς Μητροπόλεως, Παρασκευή προς Σάββατο, Ιερά Αγρυπνία, στην οποία θα συμμετάσχουν οι όμοροι προς την Ενορία Κληρικοί, καθώς επίσης και οι Χριστια-νοί μας, τους οποίους και θα πρέπει να προετοιμάσουμε να κοινωνήσουν των Αχράντων Μυστηρίων.

Με αυτές τις σκέψεις σας ασπάζομαι όλους αδελφικά. Πατρικά σας ζητώ συγγνώμη, εάν αθέλητα σας επίκρανα, και σας εύχομαι

Καλή Τεσσαρακοστή και Καλό Πάσχα.

Ευχέτης υπέρ υμών προς Κύριον

Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ο Σ Σ Α Σ

Ο ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΣΕΡΑΦΕΙΜ

(1) Αγίου Πολυκάρπου Σμύρνης, Προς Φιλιππησίους VI,30. Βας. Μουστάκη, Οι Αποστολικοί Πατέρες, εκδ. «Αστήρ» Αλ.&Ε. Παπαδημητρίου, Αθήνα 1986, σελ. 226-229.
(2) Αγίου Ισαάκ Σύρου, Λόγος Α’ Περί αποταγής και μοναχικής πολιτείας.
(3) Παροιμ. 1,7.
(4) Σοφ. Σολ. 23,27.
(5) Σοφ. Σολ. 1,11-21.
(6) Φιλιπ. 2,12.
(7) Β’ Κορ. 7,1.
(8) Μεγάλου Βασιλείου, Ομιλία εις τον ΛΓ’ Ψαλμόν, ΕΠΕ 5, 222.
(9) Αυτόθι.
(10) «Ου φόβος, εντολών τήρησις• ου δε εντολών τήρησις, σαρκός κάθαρσις … ου δε κάθαρσις, έλλαμψις». Αγ. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΘ’ Εις τα Άγια Φώτα, ΕΠΕ 5,84.
(11) Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία εις το «’Εν ποία εξουσία ταύτα ποιείς;» MG 56,411.
(12) Τού ιδίου, Εις Ακύλαν και Πρίσκιλλαν, ομιλία Β’, ΕΠΕ 27,50.
(13) Τού ιδίου, Εις Ανδριάντας ομιλία Β’, ΕΠΕ 31,664.
(14) «Ο εαυτόν επιγνούς κατείληφεν φόβου Κυρίου έννοιαν• διά ταύτης δε βαδίσας εις πύλην αγάπης έφθασεν» Αγ. Ιωάννου του Σιναίτου, Κλίμαξ, Λόγος ΚΕ’ Περί Ταπεινοφροσύνης, παρ. 28.
(15) Αγ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Επιστολή 294, Φήστω και Μάγνω, ΕΠΕ 2,382.
(16) Τού ιδίου, Ομιλία εις τον ΡΜΔ’ Ψαλμόν, ΕΠΕ 7,412.
(17) «Τοιαύται των πονηρών αι γνώμαι• ου μόνον ουκ ενδιδόασιν, όταν ίδωσι τον δίκαιον επιτείνοντα την ευλάβειαν, αλλά και ονειδίζουσι και κωμωδούσι και επεμβαίνουσι», του ιδίου, Ομιλία εις ΡΗ’ Ψαλμόν, ΕΠΕ 6,318.
(18) ο.π. 320.