Του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου
Σεβασμιώτατε Μητροπολίτα Μονεμβασίας και Σπάρτης κύριε Ευστάθιε, Σεβασμιώτατε Μητροπολίτα Μάνης κύριε Χρυσόστομε, κύριε Βουλευτά, κύριοι Αντιπεριφερειάρχες, κύριε Ταξίαρχε, κυρίες και κύριοι…
ευχαριστώ τον Σεβ. Μονεμβασίας και Σπάρτης που με προσκάλεσε να μιλήσω σήμερα στην πολυπληθή ομήγυρη σε αυτό το εντυπωσιακό αμφιθέατρο, του ευλογημένου και ευχάριστου αυτού τόπου, του Ξηροκαμπίου Λακωνίας για την τραγωδία που έζησαν οι Έλληνες της Μικράς Ασίας κατά τα έτη 1914-1922. Αυτό λόγω της φετινής θλιβερής επετείου των εκατό ετών από την Μικρασιατική καταστροφή. Με είχατε Σεβασμιώτατε Σπάρτης προσκαλέσει να σας μιλήσω και πριν από οκτώ χρόνια, όταν κυκλοφορήθηκε η πρώτη έκδοση του ιστορικού μου μυθιστορήματος «Μέρες Αποκάλυψης στην Ιωνία – Το δράμα των Ελλήνων 1914-1922». Πρόσφατα εκδόθηκε η τρίτη, επαυξημένη έκδοση. Με την ευκαιρία να σας ευχαριστήσω και πάλι, που τότε αναγνώσατε απνευστί, όπως μου είπατε, το βιβλίο μου και ήσασταν εκ των πρώτων που το επαίνεσαν δημοσίως.
Όπως γνωρίζετε ασχολήθηκα με τη συγγραφή του βιβλίου, γιατί εκ μητρός έλκω την καταγωγή μου από την Μικρά Ασία, πιο συγκεκριμένα από την Μαγνησία, την λεγομένη «προς Σιπύλω». Σε αυτήν αυτοκτόνησε ο Θεμιστοκλής, για να μην προδώσει την Ελλάδα στους Πέρσες, εκεί στέκεται πάντα ο βράχος της Νιόβης, που κλαίει για τα δώδεκα παιδιά της, που σκότωσαν ο Απόλλωνας και η Άρτεμις, εκεί του άρεσε να μένει ο άγιος αυτοκράτορας της Νικαίας Ιωάννης Βατάτζης, σε αυτήν μαρτύρησαν ο Άγιος Χαράλαμπος και ο νεομάρτυρας Άγιος Νικόλαος. Η Μαγνησία ήταν επίσης η έδρα της σημαντικής Μητροπόλεως Εφέσου.
Στο ιστορικό μου μυθιστόρημα πρωταγωνιστές είναι τα μέλη μιας ιερατικής οικογενείας, του ιερέα και δασκάλου παππού μου, του παπά Γιώργη, που ήταν εφημέριος στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Αθανασίου στη Μαγνησία, της συζύγου του παπαδιάς γιαγιάς μου Βασιλείας, που ήταν επίσης δασκάλα και των τεσσάρων παιδιών τους. Μέσα από την ιστορία τους ξετυλίγεται το δράμα των Ελλήνων της Ιωνίας και γενικά της Μικράς Ασίας κατά τα χρόνια 1914-1922 και η προσφορά του κλήρου στον Μικρασιατικό Ελληνισμό. Το υλικό που χρησιμοποίησα για τη συγγραφή του βιβλίου, είναι τα οικογενειακά
βιώματά μου, οι μαρτυρίες που συγκέντρωσα συγγενών και γνωστών της οικογένειας και μέρους της προσφυγικής κοινωνίας της Μαγνησίας, οι βιβλιοθήκες στις οποίες ανέτρεξα, τα απομνημονεύματα πολιτικών, στρατιωτικών και απλών ανθρώπων, καθώς και ντοκουμέντα που διασώθηκαν και φυλάσσονται στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.
Χρόνος ενάρξεως της αναφοράς του βιβλίου μου είναι το 1914. Κατ’ αυτό συνέβησαν τρία σοβαρά γεγονότα. Πρώτον ξεκίνησε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, που στην Ελλάδα προκάλεσε τον γνωστό διχασμό. Δεύτερον με διαταγή του εβραϊκής καταγωγής Γερμανού στρατηγού Ότο Λίμαν φον Σάντερς, ανώτατου στρατιωτικού διοικητού του στρατού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, άρχισε ο συστηματικός διωγμός των Ελλήνων, που κατοικούσαν στα παράλια της Μικράς Ασίας. Η έναρξη και οι συστηματικοί διωγμοί των Ελλήνων καταγράφηκαν από τον Άγιο ιερομάρτυρα Χρυσόστομο, Μητροπολίτη Σμύρνης ως αναφορές προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, διασώθηκαν και αποτελούν πειστήρια των τουρκικών θηριωδιών. Και το τρίτο είναι ότι μετά τις αλλεπάλληλες νίκες επί των Τούρκων και των Βουλγάρων κατά τους Βαλκανικούς πολέμους και μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας της νοτίου Ηπείρου, της Κρήτης και των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου το ηθικό των Ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων ήταν ακμαιότατο και είχε αρχίσει η συζήτηση για την απελευθέρωση και των υπολοίπων εδαφών που κατοικούσαν Έλληνες και βασανίζονταν από τους δυνάστες τους. (Βόρειος Ήπειρος, Θράκη, Παράλια Μικράς Ασίας, Πόντος, Κύπρος).
Από το 1914 οι Έλληνες της Μικράς Ασίας βίωσαν νέους βίαιους διωγμούς, αλλά στο βάθος τους διατηρούσαν την ελπίδα πως ήρθε η ώρα να απελευθερωθούν και αυτοί. Εκείνη τη χρονιά οι Έλληνες της Μικράς Ασίας δέσποζαν στα εδάφη της. Ήσαν περίπου 2.500.000, είχαν 2.300 σχολεία, που τα συντηρούσαν οι ίδιοι με τον ιδρώτα τους, 2.200 Εκκλησίες – ενορίες και 3.000 και πλέον ιερείς, τους οποίους επίσης συντηρούσαν. Ηγέτες όλου αυτού του κατορθώματος ήσαν οι Μητροπολίτες και οι ιερείς. Κλήρος και λαός διακρίνονταν τότε για την έντονη φιλοπατρία τους και την βαθειά τους ευσέβεια.
Οι Μικρασιάτες μάθαιναν τα περί διχασμού στην ελεύθερη Ελλάδα και βεβαίως ανησυχούσαν, αλλά έβλεπαν και τις νίκες της Ελλάδος και των συμμάχων της στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας) και αναπτερωνόταν το ηθικό τους. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Βουλγαρία ήσαν με το μέρος των Κεντρικών Δυνάμεων ( Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας) που στο τέλος του 1918
ηττήθηκαν. Ενθουσιασμός τότε στους Έλληνες. Η ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σήμαινε τη διάλυσή της και πλέον το θέμα ήταν τα συμφέροντα των νικητριών ισχυρών δυνάμεων τι θα επέτρεπαν στην Ελλάδα να απελευθερώσει…
Στις 2 Μαΐου 1919 τα ελληνικά πολεμικά πλοία εισήλθαν στο λιμάνι της Σμύρνης, αγκυροβόλησαν στην προκυμαία και κατέβηκαν τα πρώτα αποσπάσματα του ελληνικού στρατού. Την παραμονή, 1η Μαΐου 1919, στις 5 το απόγευμα, είχε προσκαλέσει τους δημογέροντες ο ιερομάρτυρας Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Κάτωχρος και κλαίων τους είπε:
« Αδελφοί μου, σας εκαλέσαμεν σήμερον εις μίαν υψηλήν και θείαν μυσταγωγίαν εξ εκείνων αι οποίαι άπαξ εις το διάστημα ολοκλήρων αιώνων τελεσιουργούνται εις τας τύχας των λαών. Αποκαλυφθήτε και στήτε καλώς. Στήτε μετά φόβου Θεού, τα μέτωπα υψηλά, κλίνοντες μόνον τας ψυχάς σας έναντι των μεγάλων και ανεξερευνήτων βουλών του Θεού. Αδελφοί, το πλήρωμα του χρόνου επέστη. Οι πόθοι των αιώνων εκπληρούνται. Οι έκτακτοι χρόνοι ήγγισαν. Αι μεγάλαι ελπίδες του Γένους μας, ο ανύστακτος, ο σφοδρός, ο μύχιος, ο θερμός, ο καίων και φλογίζων ως πεπυρακτωμένος σίδηρος τα σπλάγχνα μας πόθος, προς ένωσιν μετά της μητρός μας Ελλάδος, ιδού, κατά την σήμερον ιστορικήν και αξιομνημόνευτον ημέραν της 1ης Μαΐου γίνεται πράγμα και γεγονός τετελεσμένον…».
Εν τω μεταξύ η Σμύρνη και μετά η Μαγνησία και όλες οι πόλεις και τα χωριά που απελευθερώθηκαν κατακαλύφθηκαν από ελληνικές σημαίες, λες και από αιώνες τις είχαν οι Έλληνες στα σεντούκια τους και περίμεναν εκείνη την ημέρα. Στους δρόμους χόρευαν, στα κέντρα έψαλαν τον εθνικό μας ύμνο, παντού αγκαλιάζονταν και φιλιόνταν όλοι τους… Αργότερα η Συνθήκη των Σεβρών (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920) ικανοποίησε εν μέρει τα ιστορικά δίκαια της Ελλάδος. Όμως οι ανησυχίες στον παπά Γιώργη και σε όλους τους Έλληνες της Μικράς Ασίας δεν εξαλείφθηκαν. Έβλεπαν τους μεν συμπατριώτες τους στην ελεύθερη Ελλάδα να είναι με φανατισμό διχασμένοι, οι δε σύμμαχοι (ιδιαίτερα οι Γάλλοι και οι Ιταλοί) αντί να βοηθούν εμάς ενίσχυαν με βαρύ οπλισμό και με πολεμικά πλοία τον Κεμάλ… Από την άλλη πλευρά οι Μπολσεβίκοι, που είχαν καταλάβει την εξουσία στη Ρωσία, ήρθαν σε συμφωνία με τον Κεμάλ και επίσης τον ενίσχυσαν με βαρύ οπλισμό… Παρόλα αυτά τον Ιούλιο του 1921 οι Ελληνικές Δυνάμεις είχαν επιτύχει το απίστευτο, είχαν καταλάβει τους συγκοινωνιακούς κόμβους του Εσκί
Σεχίρ και του Αφιόν Καραχισάρ, με σκέψη να συντρίψουν τον Κεμάλ και να είναι σε καλύτερη θέση σε μελλοντική διαπραγμάτευση. Τότε ελήφθη η απόφαση να επιχειρηθεί επίθεση προς Σαγγάριο και Άγκυρα. Σκεφθείτε σε τι βάθος στη Μικρά Ασία είχαμε προχωρήσει με αλλεπάλληλες στρατιωτικές επιτυχίες, φτάσαμε 40 περίπου χιλιόμετρα από την Άγκυρα, πόσα χρόνια πολεμούσαν οι στρατιώτες μας – πολλοί από το 1912 – σε τι έκταση είχαμε ανοίξει το μέτωπο και πώς μπόρεσε ο στρατός μας – μήνα Ιούλιο και μετά – να αντιμετωπίσει τον καυτό ήλιο της αλμυράς ερήμου. Και όμως νίκησαν στις πρώτες μάχες…
Και ερχόμαστε στο 1922. Οι Έλληνες αξιωματικοί και στρατιώτες ήσαν κοντά στον θρίαμβο, όμως τότε έγιναν μοιραία λάθη και είχαμε μείνει μόνοι να αντιμετωπίσουμε τον ενισχυόμενο πανταχόθεν εχθρό. Και ήρθε η καταστροφή. Στο βιβλίο μου παρουσιάζω την κατάσταση πριν και κατά την καταστροφή. Ο παπά Γιώργης θυσιάστηκε για να σώσει μια ψυχή και εκοιμήθη οσιακά πριν την Καταστροφή. Η παπαδιά Βασιλεία βρέθηκε χήρα με τα τρία μικρά παιδιά της να προσπαθεί με χίλιες δυο δυσκολίες και με τους υπόλοιπους Έλληνες να διαγκωνίζεται να ανέβει στο υπερπλήρες τρένο για να βρεθούν στη Σμύρνη και να σωθούν από τη σφαγή. Η μεγάλη της κόρη Αγγελική παραθέριζε – ήταν Αύγουστος – σε ξαδέλφη της στην Πάρσα, χωριό της Μαγνησίας, και ήταν χαμένη για τη μητέρα της… Βρέθηκαν χρόνια αργότερα στην Αθήνα… Στην «γκιαούρ» (άπιστη) Σμύρνη οι Τούρκοι έκαιγαν τα σπίτια των Χριστιανών και έσφαζαν, βίαζαν, έκλεβαν. Πλοία έρχονταν να μαζέψουν τους διωκόμενους, που ζούσαν όλοι τους – και οι συγγενείς μου – με το τρόμο ότι ανά πάσα στιγμή θα σφαγούν και κρυβόντουσταν σε κενούς τάφους στα χριστιανικά νεκροταφεία… Ελπίδα τους κείνη την ώρα μόνο ο Θεός…
Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας εξοντώθηκε, μαζί και οι επτά Εκκλησίες της Αποκάλυψης (Εφέσου, Σμύρνης, Περγάμου, Θυατείρων, Σάρδεων, Φιλαδελφείας και Λαοδικείας), όπως τις περιγράφει ο Ευαγγελιστής Ιωάννης. Μετά από 600 χρόνια σκλαβιάς, που, χάρις στην Εκκλησία, διατήρησε την ταυτότητα του και μεγαλούργησε, έζησε τρία χρόνια ελευθερίας και μετά ήρθε η καταστροφή… Οι Μικρασιάτες Έλληνες μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα και πήραν μαζί τους τις επτά Εκκλησίες της Αποκάλυψης…
Πέντε είναι οι βασικοί σταθμοί σκληρών δοκιμασιών κατά την μεσαιωνική και τη νεότερη ιστορία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Ο πρώτος είναι η ήττα στο Μαντζικέρτ, το 1071, και η εγκατάσταση των
Σελτζούκων στη Μικρά Ασία. Τότε άρχισαν και οι πρώτοι διωγμοί σε βάρος τους. Ο δεύτερος είναι η άλωση της Βασιλεύουσας από τους Φράγκους, το 1204, που λύγισε την αυτοκρατορία, παρά την προσπάθεια των Ελλήνων στη Νίκαια, στον Πόντο και στην Ήπειρο. Ο τρίτος είναι η από τις αρχές του 1300 εγκατάσταση των Οσμανιδών στη Μικρά Ασία, που βασάνισαν και βιαίως εξισλάμισαν πλήθος Ελλήνων. Κομβικός σταθμός είναι ο τέταρτος, δηλαδή η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, το 1453, και η κατάλυση του Ρωμαϊκού (Βυζαντινού) κράτους. Τότε χάσαμε την κρατική μας υπόσταση, αλλά διατηρήσαμε, έστω με χίλιες δυο δυσκολίες, τη γη μας. Θυμηθείτε ότι με κάθε τρόπο οι Οθωμανοί επιχειρούσαν βιαίως να εξισλαμίσουν τους Έλληνες και ένα από τα όπλα του εξισλαμισμού ήταν και η απαλλαγή από τον βαρύ κεφαλικό φόρο που οι ραγιάδες πλήρωναν (χαράτσι ή τζίζιε).
Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι χάρη στην Εκκλησία διατηρήσαμε την πίστη μας, που σήμαινε σκληρή ζωή σκλάβου και απίστου, καθώς και την ταυτότητά μας. Ο πέμπτος επίσης κομβικός σταθμός είναι η καταστροφή του 1922. Τότε οι Μικρασιάτες χάσανε τη γη τους, αλλά διατήρησαν την πίστη τους, την ταυτότητά τους και φέρανε τον πολλών αιώνων πολιτισμό τους στην ελεύθερη Ελλάδα.
Τώρα έρχομαι στη σύγχρονη πραγματικότητα. Όλοι οι Έλληνες μαζί είμαστε μπροστά στον έκτο σταθμό, τον πιο κρίσιμο για την ταυτότητά μας. Κινδυνεύουμε να την χάσουμε, να είμαστε μαριονέτες της παγκοσμιοποίησης και να καταντήσουμε χωρίς την αγάπη και την αφοσίωση που είχαν οι πρόγονοί μας στα όσα τους εστήριξαν όλους τους προηγούμενους αιώνες. Εννοώ την πίστη στην Ορθοδοξία, την αγάπη στην Πατρίδα και τη στήριξη της οικογένειας, ως του μοναδικού κυττάρου για δημιουργία εντίμων και γενναίων Ελλήνων πατριωτών. Συμπτώματα της κατάστασής μας η μείωση των θρησκευτικών γάμων, η μετατροπή του μυστηρίου σε συμβολαιογραφική πράξη, η επιπολαιότητα των δεσμών, η απαξίωση της ιερότητας της οικογένειας και η υλιστική μορφή ζωής, που οδηγεί γονείς να αδιαφορούν στο να καταστούν τα παιδιά τους χρήσιμα στην Πατρίδα και όχι μόνο στον εαυτό τους.
Το να γίνουμε Ευρωπαίοι σημαίνει για τους διευθύνοντες τις τύχες μας να αναγάγουμε την ανηθικότητα, τον εγωισμό και την ηδονή σε οργουελιανές «αρχές» «ελευθερίας» και «αξιοπρέπειας». Με βάση τις «αρχές» αυτές επιδιώκεται να μας επιβληθεί να υποταγούμε σε απαράδεκτες καταστάσεις και να αποδεχθούμε ότι 2+2=5!
Σεβασμιώτατοι, επιτρέψτε μου να θυμίσω λόγια του αείμνηστου στρατηγού Μακρυγιάννη και του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου. Ο Μακρυγιάννης στα «Απομνημονεύματά» του έγραψε: «Σας ερωτώ εσάς τους Εκλαμπρότατους και μεγαλόγνωσους πολιτικούς της Ελλάδος…, αν ήρθετε από καλωσύνη σας να μας φωτίσετε, να μας λευτερώσετε, διατί να χυθούν αυτά τα αίματα οπού χύθηκαν και η πατρίδα να είναι εις την κατάστασιν οπού είναι ως την σήμερον και να γένη αυτείνη η δυστυχία γενικώς εις τους τιμίους ανθρώπους; Και να θέλουν οι Άγγλοι, οι Γάλλοι, οι Ρούσσοι, οι Αουστριακοί ή άλλο κράτος να μας κυβερνήσουν με το μέσον το δικό σας;». Προφητικά τα λόγια του…
Προφητικά είναι και τα λόγια του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου στην ομιλία του στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, στις 28 Σεπτεμβρίου του 2002 :
«Στην εποχή μας το πνεύμα των Μικρασιατών συνεχίζει να φέρει ένα μοναδικό μήνυμα προς όλους μας. Το κύριο αίτημα σήμερα δεν είναι να αντιμετωπίσουμε τους Τούρκους. Είναι να νιώθουμε πως είμαστε η συνέχεια του Έθνους των Ελλήνων και πως οφείλουμε να κρατήσουμε αυτή τη συνέχεια…Δεν είναι απαραίτητοι οι Τούρκοι για να χαθεί η αυτοσυνειδησία του Γένους μας. Μέσα στις συνθήκες της πανευρώπης οι Έλληνες θα είναι δύσκολο να βρούμε νάρθηκα εκκλησιάς, να φυτέψει κάποιος την καταβολική ρίζα στην ψυχή του παιδιού του.
Αυτός ο προβληματισμός μου δεν οδηγεί σε άρνηση της Ευρώπης. Επιβάλλει όμως τη χάραξη μιας πολιτικής αυτογνωσίας, μιας πολιτικής διαφύλαξης της ταυτότητάς μας. Το ξέρετε πολύ καλά ότι κυρίαρχη ιδεολογία σήμερα είναι η υποτίμηση του Ελληνισμού, η αντικατάσταση των Ελλήνων από μια μάζα πλαδαρών φιλελλήνων, ή και όλως διόλου αρνητών του ελληνικού πνεύματος. Σήμερα πρέπει να αναλάβουμε όλοι τις ευθύνες μας. Πρέπει να αντιταχθούμε σε αυτό που με τη λεοντή της προόδου οδηγεί στην εθνική αμνησία. Να σταθούμε προσεκτικά και να ακούσουμε με προσοχή το μήνυμα που μας φέρνει η μικρασιατική πνευματική μας κληρονομιά: είμαστε συνέχεια!».
Σεβασμιώτατοι,
Η συνέχεια και η μνήμη είναι συστατικά της ύπαρξης του έθνους μας, όπως και κάθε έθνους. Ορθώς λοιπόν η Ιερά Σύνοδος όρισε το τρέχον έτος ως έτος μνήμης του Μικρασιατικού Ελληνισμού, για την τραγική επέτειο των εκατό ετών από την Καταστροφή του, και τελούνται εκδηλώσεις μνήμης σε όλη την Ελλάδα, όπως η αποψινή. Μεγάλο πράγμα Σεβασμιώτατοι να διατηρήσουμε τη μνήμη μας, γιατί όπως
γράφει ένα δίστιχο «Πρέπει τα φύλλα από τα κλαδιά τις ρίζες να κοιτούνε, γιατί άμα στεγνώσουνε αυτές και αυτά θα μαραθούνε». Στην προσπάθεια αυτή διατήρησης της μνήμης συμβάλλει και το ιστορικό μου μυθιστόρημα. Είναι μια πράξη αγάπης προς τους προγόνους μου, προς όσους έζησαν εκεί και διαφύλαξαν τον πολιτισμό μας και προς όσους πολέμησαν για να τους απελευθερώσουν από την τόσων αιώνων δουλεία.
Ο αείμνηστος καθηγητής Βασίλειος Τατάκης τόνισε ότι οι Πατρίδες της Μικράς Ασίας δεν είναι χαμένες, γιατί τις αγαπάμε και ό, τι αγαπάμε δεν πεθαίνει. Πιστεύω ότι όλοι εμείς τις αγαπάμε, γι’ αυτό και μένουν αλησμόνητες.
Επιτρέψτε μου Σεβασμιώτατοι να κλείσω την ομιλία μου με τον επίλογο της Γ΄ Έκδοσης του ιστορικού μυθιστορήματός μου «Μέρες Αποκάλυψης στην Ιωνία – Το δράμα των Ελλήνων της Ιωνίας (1914-1922), που είναι εκδόσεις «Αρχονταρίκι». Είναι η συμβουλή της γιαγιάς μου, παπαδιάς και δασκάλας, Βασιλείας προς εμένα τον 12χρονο Γιωργάκη, τον αγαπημένο της εγγονό:
«Το 1960 η κυρά Βασιλεία ήταν κοντά στο τέλος της ζωής της. Κάθε ημέρα ήταν κοντά της το εγγόνι της ο Γιώργος, που της έκανε παρέα. Εκείνη τον καμάρωνε και τον άκουγε να της λέει τα μαθήματα της επόμενης ημέρας.
Συνήθως η κυρά παπαδιά απέφευγε τη συζήτηση για τη Μικρά Ασία, την καταστροφή της οποίας ποτέ δεν ξεπέρασε. Όμως εκείνη την ημέρα ήθελε να ανοίξει την καρδιά της.
– Γιωργάκη, θέλω να σου ζητήσω μια χάρη.
– Ό, τι θέλεις γιαγιά.
– Θέλω να μην ξεχάσεις ποτέ την πατρίδα του παππού σου, του παπά Γιώργη, που ήταν το Σιβρισάρι, αλλά και τη δικιά μου την πατρίδα, τη Μαγνησία της Μικράς Ασίας. Θέλω να μάθεις την ιστορία για τις επτά λυχνίες της Αποκάλυψης, που θα σβήσουν μόνο αν ξεχάσουμε τα μέρη που ήσαν δικά μας και που η Εκκλησία μας και το Έθνος μας μεγαλούργησαν. Θέλω να περάσεις κι εσύ τα όσα θα μάθεις στα παιδιά σου και στα εγγόνια σου. Είναι πολύ σημαντικό αυτό. Να θυμάσαι πάντα στη ζωή σου, πως όποιος ξεχνά το παρελθόν του, τις ρίζες του, δεν έχει μέλλον και όποιος χάνει την πίστη του είναι ένα τίποτε.
– Γιαγιούλα μου, γιατί μου τα λες αυτά;
– Γιατί πέρασαν παιδί μου τα χρόνια και η γενιά μου φεύγει σιγά – σιγά από τη ζωή αυτή…Κάναμε λάθη και τα πληρώσαμε. Σε λίγο θα’ ρθει η σειρά της δικιάς σου γενιάς, που πρέπει να θυμάται και να διδάσκεται. Γιατί παιδί μου, όπως μας δίδαξε ο πρόγονός μας Ισοκράτης, εάν θυμάσαι τα όσα συνέβησαν στο παρελθόν, τότε θα σκέπτεσαι καλύτερα το μέλλον σου…».
Σεβασμιώτατοι, εκλεκτό ακροατήριο σας ευχαριστώ.-
*Ομιλία την 3η Ιουλίου 2022 στη Σπάρτη, μετά από πρόσκληση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Μονεμβασίας και Σπάρτης κ. Ευσταθίου.
 στη σημερινή πραγματικότητα){kind=link}