ΛΕΜΕΣΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ: Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος στον εικοστό πέμπτο λόγο του «περί της υψίστου ταπεινοφροσύνης η οποία αποκτάται με μυστικό τρόπο και εξολοθρεύει τα πάθη», λέει: «Αοράτω αισθήσει εγγινομένης της ταπεινοφροσύνης».
Η ταπεινοφροσύνη δηλαδή έρχεται στον άνθρωπο αοράτως, χωρίς δηλαδή να την πιάνει κανείς χειροπιαστά, χωρίς παρατηρήσεις. Λέει ο Χριστός ότι η Βασιλεία του Θεού έρχεται χωρίς παρατηρήσεις και χωρίς εξωτερικά πράγματα και επίσης ο Αββάς Ισαάκ ο Σύρος: «σου μη ειδότος ανατέλλει η Βασιλεία του Θεού», σιγά σιγά μες στην καρδία σου. Εδώ ο όσιος Ιωάννης της Κλίμακος ονομάζει την ενέργεια αυτή ταπεινοφροσύνη.
Η ταπεινοφροσύνη όμως διαφέρει από την ταπείνωση. Ταπεινοφροσύνη σημαίνει να σκέφτεσαι ταπεινά και η ταπείνωση είναι το αποτέλεσμα και ο στόχος της ταπεινοφροσύνης.
Λέγει λοιπόν ο όσιος Ιωάννης της Κλίμακος «Εκείνος που θέλει να διηγήται με λόγια αισθητά την αίσθησι και την ενέργεια της αγάπης του Κυρίου στην κυριολεξία της, και της αγίας ταπεινοφροσύνης καθώς πρέπει, και της μακαρίας αγνότητος αληθινά, και της θείας ελλάμψεως παραστατικά, και του φόβου του Θεού πραγματικά, και της εσωτερικής πληροφορίας αλάνθαστα, και φαντάζεται ότι θα δώση να καταλάβουν αυτά τα πράγματα με την εξήγησί του όσοι δεν τα έχουν γευθή προσωπικώς, αυτός ομοιάζει με εκείνον που θέλει να εξηγήση με λόγια και παραδείγματα, πόσο γλυκό είναι το μέλι σε εκείνους που ποτέ δεν το εγεύθηκαν.
Και ο μεν δεύτερος άδικα φιλολογεί, για να μην ειπώ βαττολογεί, ο δε πρώτος ή αγνοεί αυτά που διηγείται ή εμπαίζεται υπερβολικά από την κενοδοξία». Θέλει να πεί ότι για όλα αυτά τα οποία λέγονται και για όλα αυτά που ακούονται, χρειάζεται ο άνθρωπος για να τα καταλάβει να έχει μία σχετική εμπειρία. Και όπως μας έλεγε και ο αείμνηστος Γέροντάς μας αυτός που γεύτηκε το μέλι μπορεί να ξέρει τι είναι το μέλι είτε ένα βαρέλι μέλι φάει είτε μία κουταλιά. Όμως θα πεί κάποιος, δεν πρέπει να τα διηγούμαστε και να τα μελετούμε, αφού δεν τα γνωρίζουμε εμπειρικά.
Πρέπει βέβαια να τα μελετούμε και να τα ξέρουμε θεωρητικά και να γνωρίζουμε πως λειτουργεί ο πνευματικός νόμος και η χάρις του Θεού στον άνθρωπο και πως γίνεται να προχωρήσει ο άνθρωπος πνευματικά. Από την άλλη πλευρά να έχουμε την ταπείνωση, είτε να μετανοούμε διότι δεν φτάσαμε σ’ αυτά τα οποία εμείς οι ίδιοι διηγούμαστε, είτε να αρκούμαστε σ’ αυτά τα οποία οι άγιοι πατέρες μας διηγούνται και μας περιγράφουν, και να ξέρουμε ότι όλα όσα λέγονται είναι από την εμπειρία των αγίων και όχι από δική μας γνώση πνευματική.
Συνεχίζει ο άγιος Ιωάννης ο Σιναίτης: «Ο παρών λόγος παρουσίασε ενώπιόν μας προς εξέτασι ένα θησαυρό, ο οποίος ευρίσκεται ασφαλισμένος μέσα σε οστράκινα σκεύη ή καλύτερα σε ανθρώπινα σώματα. Ένα θησαυρό που η ποιότης του δεν μπορεί καθόλου να κατανοηθή με λόγια». Αυτός ο θησαυρός της ταπεινώσεως είναι το πιο πολύτιμο πράγμα, που μπορεί να αποκτήσει ο άνθρωπος και το κλειδί όλων των αρετών. Είναι το έδαφος πάνω στο οποίο φυτρώνουν οι άγιες αρετές του Αγίου Πνεύματος.
Αλλά αυτός ο θησαυρός βρίσκεται μέσα στα πήλινα σκεύη, τα οποία είμαστε εμείς οι άνθρωποι και που είμαστε αδύναμοι, με ιδιοτέλεια, με πονηρία και άλλα πάθη με τα οποία δυστυχώς είναι σφραγισμένη η ανθρώπινή μας υπόσταση. Στο Ευαγγέλιο φαίνεται ότι οι δυό μαθητές του Χριστού, ο Ιάκωβος και ο Ιωάννης, που ήταν οι καλύτεροι των μαθητών, η κορωνίδα των μαθητών, δεν μετείχαν σ’ αυτά που τους έλεγε ο Χριστός.
Ενώ ο Κύριος ανέπτυσσε μπροστά τους την πορεία του στο πάθος, στη Σταύρωση, στον θάνατο δεν συγκλονίστηκαν από όλα αυτά, δεν συμπαραστάθηκαν στον διδάσκαλό τους, δεν προβληματίσθηκαν τι θα γίνει σε λίγες μέρες, όταν ο Χριστός τους είπε, «Ιδού αναβαίνομεν εις Ιεροσόλυμα», κι εκεί ο Υιός του Ανθρώπου θα παραδιδόταν στα χέρια ανθρώπων αμαρτωλών, οι οποίοι θα τον ενέπαιζαν, θα τον μαστίγωναν και θα τον βασάνιζαν.
Τίποτα δεν έπιασε πάνω τους, γιατί είχαν ακόμη την ανθρώπινη εμπάθεια και μικρότητα και επιζητούσαν ο ένας τη μία θέση και ο άλλος την άλλη, όταν ο Χριστός θα γινόταν, όπως νόμιζαν, βασιλιάς του Ισραήλ. Έχουμε λοιπόν τον θησαυρό αυτό της Θείας χάριτος μέσα στα οστράκινα και ανθρώπινα σκεύη. Ένα θησαυρό που η ποιότητά του δεν μπορεί να κατανοηθεί με λόγια. Ο,τι κι αν πούμε δεν περιγράφεται «και περιγραφόμενος απερίγραπτος μένει».
«Έχει δε ο θησαυρός αυτός απ’ έξω μόνο μία επιγραφή, η οποία είναι ακατανόητη και παρέχει πολλήν και ατέλειωτη ερευνητική προσπάθεια σε όσους ζητούν να την εξηγήσουν με λόγια. Και η επιγραφή αυτή έχει ως εξής: ‘‘Η αγία ταπείνωσις’’». Σαν να είναι ένα σκεύος το οποίο περιέχει ένα πολύτιμο θησαυρό, που δεν περιγράφεται ούτε μπορείς να τον συλλάβεις με τον νού. Είναι ένα πολύτιμο πράγμα, γιατί αυτός ο θησαυρός είναι η έκφραση του Χριστού. «Μάθετε απ’εμού ότι πράος ειμι και ταπεινός τη καρδία». Είναι το περιεχόμενο της καρδίας του Χριστού. Ποιος μπορεί να μας πεί τι είναι αυτή η ταπείνωση και πως την κατακτά ο άνθρωπος;
Στη συνέχεια ο άγιος Ιωάννης το απλοποιεί και μας το δίδει όσο είναι δυνατό ανθρωπίνως:
«Όσοι οδηγούνται από το πνεύμα του Θεού, ας εισέλθουν μαζί μας στο νοερό και πάνσοφο τούτο συνέδριο και ας κρατούν νοερώς στα χέρια τους θεόγραπτες πλάκες γνώσεως.» Σαν να κάνει ένα συνέδριο ο Άγιος, ένα θεόλεκτο, νοερό και πάνσοφο συνέδριο και προσκαλεί όσους έχουν γνώση πνευματική να μπούν μέσα σ’ αυτό το συνέδριο και να αποφανθούν τι είναι η ταπείνωση. Βλέπετε, η Κλίμακα πάντοτε όταν περιγράφει τη βαθμίδα των αρετών, θέλει να πεί τι είναι αυτό το πράγμα που περιγράφει. Αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις, όπως λέει και ένα ρητό. Δηλαδή για να καταλάβει κανείς μία αρετή, ένα χάρισμα πρέπει να πείς τι είναι. Δεν μπορείς να καταλάβεις, αν δεν δώσεις έναν ορισμό.
«Άρχισε λοιπόν το συνέδριο. Συγκεντρωθήκαμε και συζητήσαμε και ερευνήσαμε εξεταστικά την σημασία της σπουδαίας αυτής επιγραφής. Ένας έλεγε ότι ταπεινοφροσύνη είναι το να λησμονής αμέσως τα κατορθώματά σου. Κάποιος άλλος ότι ταπείνωση είναι να ξεχνάς τα καλά τα οποία έκανες και τα κατορθώματά σου». Φανταστείτε εμείς που δεν κάνουμε και κάτι σπουδαίο και έχουμε την εντύπωση ότι κάνουμε και τα θυμόμαστε κιόλας.
«Άλλος, το να θεωρής τον εαυτό σου πιο τελευταίο και πιο αμαρτωλό από όλους». Δηλαδή το να θεωρείς τον εαυτό σου τελευταίο άνθρωπο.
«Άλλος, το να γνωρίσης καλά με τον νού σου την ιδική σου αδυναμία και ασθένεια. Άλλος, το να προλαμβάνης σε φιλονικίες να διαλύης πρώτος την οργή». Να μη σου μεταδίδεται η οργή. Όταν βλέπεις έναν άνθρωπο οργισμένο και θυμωμένο έτοιμο να ξεκινήσει τη φιλονικία, εσύ πρέπει να διαλύσεις πρώτος τη φιλονικία αυτή και τη φωτιά που έχει ανάψει ο αδερφός σου. Μπορεί ο άλλος να είναι άρρωστος, να είναι πιεσμένος, προκατειλημμένος, ακόμη και να έχει δαιμονική ενέργεια, ο ταπεινός άνθρωπος όμως είναι αυτός ο οποίος διαλύει πρώτος την οργή. Δεν περιμένει να έρθει ο άλλος να πεί συγγνώμη, να ηρεμήσει και να σιωπήσει και να κάνει μία ανακωχή στη φιλονικία. Ταπεινός είναι αυτός ο οποίος διαλύει την οργή πρώτος είτε με τη σιωπή του, είτε με τα καλά του λόγια είτε με την υποχώρησή του.
«Άλλος, το να γνωρίζης καλά την χάρι και την ευσπλαγχνία του Θεού», το να καταλαβαίνεις δηλαδή τι είναι η χάρις και η ευσπλαγχνία του Θεού.
«Και ένας άλλος πάλι, το να αισθάνεσαι ψυχική συντριβή και να απαρνείσαι το ιδικό σου θέλημα». Το να είναι συντετριμμένη η καρδία σου. Όχι ψυχολογικά αλλά πνευματικά. Να έχεις ταπεινή καρδιά και να αρνείσαι τα δικά σου θελήματα. Ξέρετε ότι υπάρχουν άνθρωποι, και μικρά παιδιά ακόμα, που αν τους αρνηθείς ένα θέλημα αντιμετωπίζουν μεγάλα προβλήματα. Δεν μπορούν να κόψουν το θέλημά τους. Μπορεί και να κτυπιούνται. Βέβαια αυτό μπορεί να είναι ψυχιατρικό φαινόμενο, που και αυτό κάποια άλλη αιτία θα έχει. Όμως είναι και πνευματικά τα φαινόμενα αυτά, που δεν μπορεί ο άνθρωπος να κόψει το θέλημά του. Αυτή η εμμονή στο ίδιο θέλημα είναι καταστροφική. Καταστρέφει οικογένειες, σπίτια, σχέσεις και δουλειές. Η Εκκλησία με όλη αυτή την πνευματική αγωγή που μας παρέχει, όπως για παράδειγμα η νηστεία, μας βοηθά να κόψουμε το θέλημα αυτό.
Λένε πολλοί, γιατί νηστεύουμε, αφού τρώμε καλύτερα σε περίοδο νηστείας, και έχει τόσα φαγητά. Δεν νηστεύουμε μόνο για να κακοπαθήσουμε, αλλά και για να κόψουμε το θέλημά μας. Και μόνο που κόβουμε το θέλημά μας για τα φαγητά και δεν τρώμε αυτό που θέλουμε είναι σημαντικό, γιατί πρόκειται για υπέρβαση του θελήματός μας. Αν δεν μάθει ο άνθρωπος μέσα στον γάμο, στη δουλειά, στην προσωπική του ζωή, στις προσωπικές του σχέσεις να ξεπερνά το θέλημά του, τα καταστρέφει όλα.
Ένας βασικός λόγος που δεν κόβουμε το θέλημά μας είναι το ότι δεν αγαπούμε τους αδελφούς μας. Αυτός που αγαπά δεν ζητά τα του εαυτού του, «η αγάπη ου ζητεί τα εαυτής». Όταν αγαπώ τον αδελφό μου θα κάνω αυτό που αναπαύει τον αδελφό μου και χωρίς να μου το πεί μάλιστα. Η αγάπη κινεί τον άνθρωπο σε υπακοή. Αν αγαπώ τον αδελφό μου, τον συνάνθρωπό μου, τη σύζυγο, τα παιδιά μου, κάνω υπακοή μετά προθυμίας πολλής. Ο Γέροντας Παίσιος έλεγε: «Αν αγαπούμε τον Θεό, να αγωνιζόμαστε να μπούμε στον Παράδεισο, για να μην λυπήσουμε τον Θεό. Όσα κάνει ο άνθρωπος δεν τα κάνει για να μπεί στον Παράδεισο αλλά για να μην λυπήσει τον Χριστό».
Ο Γέροντας Ιωσήφ έλεγε, «όταν πεθάνω δεν φοβάμαι την κόλαση, αλλά δεν θέλω να μου το πεί ο Χριστός να πάω στην κόλαση. Θέλω να πάω μόνος μου. Δεν θα αντέξω ο Χριστός να μου πεί αυτό το πράγμα». Η μεγάλη αγάπη των Αγίων κινείτο με μεγάλη ευαισθησία και μεγάλη διάθεση ταπεινώσεως και υπακοής στους αδελφούς τους.
Συνεχίζει λοιπόν ο άγιος Ιωάννης: «Και εγώ αφού τα άκουσα όλα αυτά, και αφού τα εξέτασα μόνος μου με πολλή περίσκεψι και προσοχή, δεν κατώρθωσα με όσα άκουσα να καταλάβω την έννοια της μακαρίας ταπεινοφροσύνης». Όλα αυτά ήταν καλά αλλά δεν κατάφερα να καταλάβω ποια είναι η έννοια της ταπεινοφροσύνης με όλα αυτά που ακούστηκαν προηγουμένως.
«Γι’ αυτό ως έσχατος όλων, αφού εμάζευσα όπως ο σκύλος τα ψίχουλα που έπεσαν από το τραπέζι των γνωστικών εκείνων και μακαρίων Πατέρων, κατέληξα στον εξής ορισμό: Η ταπεινοφροσύνη είναι ανώνυμη χάρις της ψυχής, η οποία μπορεί να ονομασθή μόνο από όσους την εδοκίμασαν εκ πείρας». Είναι μία χάρις μες στην ψυχή του ανθρώπου, που δεν μπορεί να εκφραστεί και να περιοριστεί και να ονομαστεί. Είναι ανώνυμη χάρις, γιατί ο,τι ονομάζει ο άνθρωπος το περιορίζει, όπως έλεγε και ένας σοφός, «ο,τι ορίζεις το περιορίζεις». Γι’ αυτό και ο Θεός δεν έχει όνομα. Δεν υπάρχει όνομα το οποίο μπορεί να καθορίζει την πραγματικότητα του Θεού. Εμείς έχουμε ονόματα, γιατί ο άνθρωπος ορίζεται όμως ο Θεός δεν περιορίζεται.
Έτσι και η χάρις του Θεού δεν περιορίζεται. Ιδιαίτερα αυτή η χάρις που εκφράζει τον Θεό τον ίδιο. Όμως μπορεί να ορισθεί από αυτούς που την δοκίμασαν εκ πείρας, που αγωνίστηκαν μέσα στη ζωή τους και γεύθηκαν την αγία ταπείνωση, αυτοί μπορεί να καταλάβουν τι σημαίνει αυτό το μεγάλο χάρισμα του Αγίου Πνεύματος που δίνεται στον άνθρωπο.
Στο γεροντικό λέει: Πήγε ένας μοναχός και κτύπησε την πόρτα του Γέροντα. Ο Γέροντας του είπε να περιμένει δυό λεπτά. Τον Γέροντα όμως τον πήρε ο ύπνος. Ο μοναχός άκουε τον Γέροντα που ροχάλιζε και μετά από μία ώρα ξαναχτύπησε.
Ο Γέροντας του είπε να περιμένει ακόμα λίγο. Ο Γέροντας ξανακοιμήθηκε. Μέχρι το πρωί επτά, οκτώ φορές ο μοναχός κτυπούσε την πόρτα και το ίδιο σκηνικό επαναλαμβανόταν με τον Γέροντα να αποκοιμάται. Ήρθε η ώρα να ξυπνήσει ο Γέροντας και είδε στον ύπνο του τον αδερφό εκείνο στεφανωμένο με εφτά στεφάνια χάριτος. Άνοιξε την πόρτα και είδε τον μοναχό. Του λέει, «Μα ακόμα είσαι εδώ» και ο μοναχός του απάντησε, «Γέροντα, μου είπες να περιμένω, και περίμενα». «Καλά περίμενες μέχρι τώρα και δεν γόγγυσες, ούτε σου ήρθε λογισμός;». « Ναί», απάντησε ο μοναχός. «Σκέφτηκα εφτά φορές να φύγω, αλλά στο τέλος έλεγα όχι. Μου είπε ο Γέροντας να περιμένω και περίμενα αγογγύστως εδώ». Κατάλαβε τότε ο Γέροντας ότι αυτοί οι εφτά πειρασμοί που πέρασε για να φύγει, ήταν εκείνα τα εφτά στεφάνια της χάριτος που είχε.
Η ταπείνωση, λοιπόν είναι μία μεγάλη ελευθερία του ανθρώπου. Ο ταπεινός άνθρωπος είναι ελεύθερος, χαρούμενος και ειρηνικός. Αντίθετα ο υπερήφανος άνθρωπος ποτέ του δεν ευχαριστιέται, δεν ειρηνεύει, ποτέ του δεν ησυχάζει. Ο εγωιστής, ο υπερήφανος και αυτός που έχει θέλημα να κάνει το δικό του είναι ικανός να κάνει ένα πρόβατο λύκο, δηλαδή να αναστατώσει και τον πιο πράο άνθρωπο. Ακόμα λέγει ο άγιος Ιωάννης ότι η ταπείνωση, «είναι ανέκφραστος πλούτος, ονομασία του Θεού, δωρεά του Θεού, εφ’ όσον Εκείνος (ο Χριστός) λέγει: ‘‘Μάθετε ουκ απ’ Αγγέλου, ουκ απ’ ανθρώπου, ουκ από δέλτου, αλλ’ απ’ εμού’’, δηλαδή από την ενοίκησί μου και την έλλαμψί μου και την ενέργειά μου μέσα σας, ‘‘ότι πράός ειμι και ταπεινός τη καρδία και τω λογισμώ και τω φρονήματι, και ευρήσετε ανάπαυσιν πολέμων και κουφισμόν λογισμών ταίς ψυχαίς υμών’’». Δηλαδή θα ελαφρυνθείτε από τους λογισμούς που έχουν οι ψυχές σας.
Πολλοί άνθρωποι διερωτώνται, γιατί έχουν τόσους πολλούς λογισμούς, γιατί δεν ειρηνεύουν, γιατί δεν ησυχάζουν και δεν χαίρονται κι αυτοί όπως όλοι οι άνθρωποι. Εδώ ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος μας λέει ότι αιτία είναι η υπερηφάνεια. Αυτό το βλέπει κανείς στην εμμονή και επιμονή να κάνει το θέλημά του κάποιος, ακόμη και άγια θελήματα, τα οποία δηλαδή φαινομενικά είναι σωστά, όπως η εξομολόγηση, η Θεία Κοινωνία και η νηστεία. Δεν τον αφήνει να κάνει αυτό που θέλει και γίνεται θηρίο και δεν μπορεί να κόψει το θέλημά του. Το ότι λοιπόν δεν ειρηνεύουμε και δεν ησυχάζουν οι λογισμοί μας και δεν έχουμε ανάπαυση στις ψυχές μας και δεν ανακουφιζόμαστε από τους λογισμούς, αυτό σημαίνει ότι δεν έχουμε αυτή την πραότητα και την ταπείνωση στην καρδία, στον λογισμό και στο φρόνημά μας, όπως μας διδάσκει ο Κύριος.
«Διαφορετική είναι η όψις που παρουσιάζει η οσία αυτή άμπελος, όταν ακόμη επικρατή ο χειμώνας των παθών, και διαφορετική όταν πλέον έλθη η άνοιξις των καρπών, και διαφορετική όταν φθάση το θέρος των αρετών, παρ’ όλον ότι όλες αυτές οι όψεις συμβάλλουν σε μία και την αυτή ευφροσύνη και καρποφορία. Γι’ αυτό εμφανίζει και τα αντίστοιχα σημάδια και τις αποδείξεις των κατά καιρούς καρπών της».
Η ταπείνωση έχει πολλές όψεις, αλλιώς είναι στην αρχή που ο άνθρωπος ακόμη πολεμείται από τα πάθη, αλλιώς είναι στη μέση που αρχίζει σιγά σιγά να φεύγει από τον χειμώνα των παθών και αρχίζει η άνοιξη των αρετών, και διαφορετική όταν φτάσει πλέον στην ώρα που ο άνθρωπος θα θερίσει τους κόπους των καρπών του. Όλες αυτές οι όψεις συμβάλλουν στην ίδια ευφροσύνη και στην καλή καρποφορία.
«Όταν αρχίζη να ανθίζη μέσα μας η σταφυλή της οσίας αυτής αμπέλου» δηλαδή η ταπείνωση, «αισθανόμεθα πάραυτα κόπωσι και μίσος προς κάθε ανθρώπινη δόξα και έπαινο, ενώ συγχρόνως εξορίζομε από μέσα μας τον θυμό και την οργή». Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της ταπεινώσεως. Αν δεν το έχουμε αυτό το σημάδι πόρρω απέχουμε.
Ποιο είναι το πρώτο σημάδι; Να αισθάνεσαι μίσος και να σε κουράζουν η ανθρώπινη δόξα και οι έπαινοι. Αυτός που φτάνει στο σημείο να δουλεύει μέσα του την ταπείνωση κουράζεται όταν είναι αναγκασμένος να πάρει μία θέση.
Όχι μόνο δεν θέλει τους επαίνους και τη δόξα, αλλά τα απεχθάνεται, τα αηδιάζει. Σκεφθείτε το αντίθετο, όταν θέλει τέτοια πράγματα, όταν κάνει το παν για να επιδειχθεί ότι κάποιος είναι, κάτι ξέρει και να θέλει τα φώτα της δημοσιότητας να είναι πάνω του. Αυτό είναι κουφότητα. Θυμώνεις; Μην πλανάσαι, υπάρχει μέσα σου έντονος εγωισμός. Όπου υπάρχει οργή, καχυποψία δυστυχώς υπάρχει και πνευματική ανωριμότητα. Ιδιαίτερα όπου είναι θυμός και οργή εκεί πράγματι μόνο ταπείνωση δεν υπάρχει. Αντίθετα υπάρχει μεγάλη περηφάνεια και εγωισμός.
«Όσο δε εν τω μεταξύ προχωρεί κατά την πνευματική ηλικία μέσα στην ψυχή, η βασίλισσα αυτή των αρετών,» δηλαδή η ταπείνωση «κάθε καλό που εκτελούμε το θεωρούμε μηδέν ή μάλλον βδέλυγμα». Κάθε καλό που πράττει ο άνθρωπος και το κάνει προς το θεαθήναι, για να του αποδώσουν σημασία και ευχαριστία δεν έχει ουσία. Αντ’ αυτού κάθε καλό που κάνει πρέπει να το θεωρεί ένα τίποτα και όχι μόνο τίποτα αλλά και βδέλυγμα.
«Κυρίως συλλογιζόμαστε ότι κάθε ημέρα που περνά αυξάνει το φορτίο των αμαρτιών μας εξ αιτίας κρυφών και ασυναισθήτων αμαρτιών και αμελειών, που σκορπίζουν τον πλούτο της ψυχής».
Αυτό είναι τελικά το ζητούμενο από την Κλίμακα. Ότι ο άνθρωπος ο οποίος είναι στη μέση της πνευματικής αυτής πορείας, καθημερινά αισθάνεται ότι αυξάνεται το βάρος των αμαρτιών του από όλες αυτές τις κρυφές αμαρτίες και αμέλειες που σκορπίζουν τον πλούτο της ψυχής του.
Αυτό θέλει ο Θεός, τον πλούτο της ψυχής. Πρέπει να φροντίσει ο άνθρωπος να μαζεύει αυτόν τον πνευματικό πλούτο της ψυχής του χωρίς να τον διασκορπίζει. Η ταπείνωση προσέχει και φυλάττει αυτόν τον πνευματικό πλούτο.
(από απομαγνητοφωνημένη ομιλία)
