Άγιος Νεκτάριος: «Αντί ιεραπόστολος του Χριστού, έγινα ιεραπόστολος της τέχνης της μουσικής» είχε πει ο κορυφαίος έλληνας αρχιμουσικός και δεν πρόκειται για σχήμα λόγου, καθώς μεγάλωσε και ανατράφηκε σε ένα βαθιά θρησκευόμενο περιβάλλον και ήρθε από μικρός σε επαφή με σημαντικά πρόσωπα του εκκλησιαστικού χώρου
Παύλος Ηλ. Αγιαννίδης
Ηταν, που λέτε, στον Βύρωνα ένα ξωκλήσι, με ένα πηγάδι και έναν κηπάκο. Η Ανάληψη. Είμαστε στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο άνθρωπος που «έχει τα κλειδιά» και υπογράφει όλα τα έγγραφα είναι ένας ιδιοκτήτης μικρού καταστήματος με δερμάτινα είδη, στην οδό Αγίου Μάρκου 15-17, ονόματι Ιωάννης Μητρόπουλος. Με μια δρασκελιά στο χρόνο, βρισκόμαστε στο σήμερα. Στο πολύτιμο αρχείο της Μονής Σίμωνος Πέτρας στο Αγιον Ορος, ένας μοναχός, ο πατέρας Ελισαίος (κατά κόσμον Γούλας), σπουδαγμένος στην Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, περνάει κάθε ιστορικό έγγραφο για την Ανάληψη στο κομπιούτερ της μονής. Το όνομα Ιωάννης Μητρόπουλος και γενικά το όνομα Μητρόπουλος έρχεται και ξανάρχεται μπροστά στα μάτια του. Τον προκαλεί να το ψάξει. Την ώρα που στα χέρια του φτάνει, με παραίνεση του αφοσιωμένου συλλέκτη ηχογραφημάτων του Δημήτρη Μητρόπουλου και ποιητή της Δισκογραφίας του, η ογκώδης βιογραφία του μαέστρου από τον Γουίλιαμ Ρ. Τρότερ, υπό τον τίτλο «Ιεροφάντης της Μουσικής» (εκδ. Ποταμός). Εντοπίζοντας κοινά σημεία του Μητρόπουλου των καταγραφών του με τον μεγάλο μαέστρο, ο πατέρας Ελισαίος αποφασίζει να κάνει ολόκληρη (επιστημονική) έρευνα και στη συνέχεια μεταπτυχιακό, με επιβλέποντα τον καθηγητή Δογματικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, μουσικό και θεολόγο Χρυσόστομο Σταμούλη. Η πρώτη – τεκμηριωμένη πλέον – σύνδεση που προέκυψε από την έρευνα είναι με τον ασκητή του διεθνούς μουσικού χώρου, Δημήτρη Μητρόπουλο. Ο Ιωάννης είναι ο πατέρας του. Και από δίπλα, σε όλα τα έγγραφα, ο αδελφός του, Νικόλαος Μητρόπουλος, ο Σιμωνοπετρίτης μοναχός πατέρας Νείλος. Θείος του Δημήτρη Μητρόπουλου.
Κρατηθείτε, όμως, διότι αυτή είναι μόνον η πρώτη από τις πολλές συνδέσεις με πρόσωπα της Ορθοδοξίας, αλλά και της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου. Μια σειρά από σχέσεις που όλες έχουν κεντρικό πρόσωπο το μεγάλο μαέστρο, τον οποίο μόλις πρόσφατα ο αμερικανικός μουσικός κόσμος ξαναθυμήθηκε και τίμησε με την έκδοση 69 CD με τις ηχογραφήσεις του στην Αμερική (με την Ορχήστρα της Μινεάπολης και την περίφημη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης) για την Columbia και την CBS, σε παγκόσμια κυκλοφορία από τη δισκογραφική Sony. Η έρευνα του πατέρα Ελισαίου έφτασε εν μέσω πανδημίας να τυπωθεί σε χαρτί, από τις Εκδόσεις Εν πλω, υπό τον τίτλο «Επίγευση αγιότητας. Δημήτρης Μητρόπουλος, η σχέση του μεγάλου μαέστρου με πνευματικές μορφές της Ορθοδοξίας». Χάρη στην πολύτιμη συμβολή του πατέρα Ελισαίου και, βέβαια, χάρη στην ίδια του την εκτενή έρευνα, μπορούμε να βουτήξουμε από εδώ και πέρα σε ένα άγνωστο κομμάτι Ιστορίας, με κεντρικό πρόσωπο τον Δημήτρη Μητρόπουλο. Κομμάτι, που τώρα φωτίζεται για πρώτη φορά, παγκοσμίως, και εξηγεί και σκιαγραφεί τις απαρχές του, την ασκητική ζωή του μεγάλου μαέστρου και πολλές συνήθειές του. Αλλά και πολλά από τα – αόριστα, μέχρι σήμερα – λεγόμενά του, την εποχή της ωριμότητάς του (λίγο πριν το θάνατό του από καρδιακό επεισόδιο, πάνω στο πόντιουμ, στη Σκάλα του Μιλάνου, το 1960), όταν πλέον είχε κατακτήσει υψηλό επίπεδο πνευματικότητας. Πέρα από τις μουσικές κορυφές.
Ο αγαπημένος του σταυρός, που φορούσε συνεχώς – και στην φωτογράφηση του περιοδικού «Life», το 1946, με μαγιό (κάτι που τού στοίχισε τη θέση αρχιμουσικού στη Συμφωνική Ορχήστρα της Βοστώνης)… Το κομποσκοίνι που είχε πάντα μαζί του και για να το φέρει από το καμαρίνι, όπου το είχε ξεχάσει, άφησε κάποτε, για λίγα λεπτά, το πόντιουμ σε συναυλία του στο περίφημο Κάρνεγκι Χολ της Νέας Υόρκης… Η εικόνα της Παναγίας, που τής άναβε καντηλάκι στο καμαρίνι του… Ισως και ο επιτραπέζιος σταυρός στις φωτογραφίες του για την αμερικανική επιθεώρηση «Time»… Ολα βρίσκουν τη θέση και την εξήγησή τους σε αυτή την έρευνα, τεκμηριωμένη με ιστορικά έγγραφα, επιστολές, καταγραφές, ονόματα και άγνωστα μέχρι σήμερα στοιχεία. Καταδεικνύει δε τη συνάντηση και τη σχέση του Δημήτρη Μητρόπουλου – και, βεβαίως, της οικογένειάς του – με ούτε έναν, ούτε δύο, αλλά τέσσερις (!) Αγίους της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας. Πρώτος, ο Αγιος Νεκτάριος Αιγίνης (θυμάστε την ταινία «Ο άνθρωπος του Θεού»;), κατά κόσμον Αναστάσιος Κεφαλάς. Επειτα, ο Οσιος (Αγιος, που είναι και μοναχός) Ιερώνυμος Σιμωνοπετρίτης ο Μικρασιάτης – κατά κόσμον Ιωάννης Διακογιώργης. Βασικός εξομολόγος στην Ανάληψη, την εκκλησία του Βύρωνα (σημείο μηδέν σε τούτη την αφήγηση) όταν συκοφαντήθηκε και εξορίστηκε από την αγιορείτικη Μονή Σίμωνος Πέτρας. Η οποία είναι και το βασικό, κοινό, τοπόσημο σε αυτήν την πολυπρόσωπη, άγνωστη μέχρι σήμερα, ιστορία.
Στην ίδια «αγία» χορεία, ο Αγιος Νικόλαος Πλανάς, που λειτουργούσε στο Ναό του Αγίου Προφήτη Ελισσαίου, στο Μοναστηράκι. Οπου έψελνε ο μοναχός Νείλος, ο θείος δηλαδή του Δημήτρη Μητρόπουλου, Νικόλαος Μητρόπουλος. Μαζί με τον κοσμοκαλόγερο σκιαθίτη πεζογράφο Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και τον διηγηματογράφο Αλέξανδρο Μωραϊτίδη (ο οποίος εκοιμήθη ως μοναχός Ανδρόνικος). Αλλά και ο Αγιος (ή όσιος) Σάββας ο νέος ο εν Καλύμνω, αγαπημένος μαθητής και συντρέχτης στην ασθένεια του Αγίου Νεκταρίου. Οπως πνευματικό τέκνο του Αγίου Νεκταρίου ήταν και ο πατέρας Νείλος – Νικόλαος Μητρόπουλος. Τον Αγιο Σάββα εν Καλύμνω βρίσκουμε επίσης στην Ανάληψη. Θείος του Ιωάννη Μητρόπουλου ήταν και ο Αρχιεπίσκοπος Πατρών και Ηλείας Ιερόθεος (Μητρόπουλος), που γνωρίστηκε ως αρχιμανδρίτης με τον Αγιο Νεκτάριο, όταν εξορίστηκε στην Πάρο. Αλλη ιστορία εδώ: Το «Σκάνδαλο των Σιμωνιακών», το 1875, που αφορούσε το χρηματισμό υπουργών από τρεις Μητροπολίτες. Οι πολιτικοί καταδικάστηκαν, αλλά οι κληρικοί που το αποκάλυψαν εξορίστηκαν… Εξορισμένος ο πατέρας Ιερόθεος έγινε ιεροκήρυκας. Ετσι τον άκουσε, στο Μεσολόγγι, ο Χαρίλαος Τρικούπης, που τού πρότεινε να γίνει Αρχιεπίσκοπος Πατρών και Ηλείας (να θυμίσουμε ότι τότε ήταν αρχιεπισκοπές οι σημερινές μητροπόλεις και μητροπολίτης ο νυν Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος).
Οταν το 1903 εκοιμήθη ο πατέρας Ιερόθεος τη σορό του, που μεταφέρθηκε με τρένο από την Αθήνα στην Πάτρα, συνόδευσε μαζί με την οικογένεια Μητρόπουλου και ο Αγιος Νεκτάριος, τότε διευθυντής της Ριζαρείου. Τα πρωτοποριακά για την εποχή έργα και τις ημέρες του Αρχιεπίσκοπου Πατρών και Ηλείας Ιερόθεου έζησε από κοντά και ο – άλλοτε βοσκός στο Σκουροχώρι Ηλείας – Σπύρος Π. Σκούρας. Ο έλληνας που έμελλε να ταράξει τα κινηματογραφικά ύδατα στο Χόλιγουντ, ως πρόεδρος της πολύφερνης εταιρείας παραγωγής 20th Century Fox. Ο Σκούρας συναντήθηκε αργότερα (στη δεκαετία του ’50) στη Νέα Υόρκη με το Δημήτρη Μητρόπουλο. Εκεί που ο μαέστρος, όπως το θέτει ο πατέρας Ελισαίος, αναφερόμενος στην πνευματικότητα και ασκητικότητα του μαέστρου, «ήταν κεράκι αναμμένο στο κέντρο του Μανχάταν». Οι δυο τους συναντήθηκαν και με τον περίφημο δημοσιογράφο, θεατράνθρωπο, διευθυντή του Βασιλικού Θεάτρου, της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας, Κωστή Μπαστιά. Ο Μπαστιάς είχε πάει στα νιάτα του στο Αγιον Ορος, έπειτα έγινε καθολικός, στη συνέχεια δήλωνε άθεος. Μετά τη συνάντηση στη Νέα Υόρκη, μού λέει ο συγγραφέας της «Επίγευσης αγιότητας», μεταστράφηκε στην Ορθοδοξία.
Λίγα χρόνια πριν από αυτή τη συνάντηση, ο μέγας συνθέτης Ιγκόρ Στραβίνσκι δήλωνε πως είχε μιλήσει με το Δημήτρη Μητρόπουλο «για την Ορθόδοξη Εκκλησία και έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για την συλλογή μου από εικόνες»… Που ήμασταν, όμως; Στην εξόδιο ακολουθία του Ιερόθεου. Αυτό πυροδοτεί μια παράλληλη ιστορία. Με σπουδές νομικών και γαλλικών, ιδιαίτερα μορφωμένος στην εποχή του, ο Νικόλαος Μητρόπουλος αποφασίζει να στραφεί στη μοναστική ζωή. Συγκατοικεί με τον Κωνσταντίνο Ζερβάκο, με τον οποίο κινούν για το Αγιον Ορος, συλλαμβάνονται από Οθωμανούς στη Θεσσαλονίκη και γλιτώνουν. Ομως, όπως είχε προβλέψει πριν την αποχώρησή τους ο Αγιος Νεκτάριος, φτάνει στο Περιβόλι της Παναγιάς μόνον ο Νικόλαος Μητρόπουλος – πατέρας Νείλος. Ο δεύτερος μετονομάζεται σε Φιλόθεο (Ζερβάκο) και καταλήγει ιερομόναχος στη Μονή Ζωοδόχου Πηγής στη Λογγοβάρδα της Πάρου, όπου εκοιμήθη ως ηγούμενός της. Υπήρξε δε και πνευματικός του Κωστή Μπαστιά. Εκεί μόνασε και ο μεγαλύτερος θείος του Δημήτρη Μητρόπουλου, Χρήστος, που πήρε το όνομα Ιερόθεος, προς τιμήν του αδελφού του, Αρχιεπισκόπου Πατρών και Ηλείας. Να μην ξεχάσουμε ένα ακόμη σημαντικό πρόσωπο σε αυτή την πολυπρόσωπη ιστορία, που μοιραζόταν με την οικογένεια Μητρόπουλου, όχι μόνον τη συγγένεια, αλλά και το οίκημα της Αγίου Μάρκου 15-17, όπου και το κατάστημα του Ιωάννη Μητρόπουλου – προτού ο πατέρας του μαέστρου φτιάξει το σπίτι τους στο Φάληρο, όπου φιλοξένησε μετά το 1922 πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Μιλάμε για τον αρχιμανδρίτη και ιεροκήρυκα Ευσέβιο Ματθόπουλο, ιδρυτή της Αδελφότητας Θεολόγων «Η Ζωή».
Πάμε, λοιπόν, πίσω στις αρχές του 20ού αιώνα στην Ανάληψη, που σήμερα βρίσκεται μέσα στο Πρότυπο Πάρκο του Δήμου Βύρωνα, μπροστά στην οδό Γ. Γενηματά. Το ξωκλήσι, με επίβλεψη των οικογενειών (με κοινές ρίζες στην Αρκαδία) Μητρόπουλου και Ματθόπουλου, πέρασε στη Μονή Σίμωνος Πέτρας του «Περιβολιού της Παναγιάς», ως μετόχι. Με «διαχειριστή» τον Ιωάννη Μητρόπουλο και την δέσμευση από πλευράς της μονής ότι μοναχοί της θα λειτουργούν εκεί και θα εξομολογούν, κατά το τυπικόν του Αγίου Όρους. Ηταν το «υπέροχο μοναστήρι», το οποίο ανέφερε δίχως να κατονομάσει ποτέ, εν τέλει, ο μαέστρος και πιανίστας Δημήτρης Μητρόπουλος. Εκεί όπου μόνασε, ως γραμματέας της μονής πρώτα και της Ιεράς Κοινότητας του Αγίου Όρους στο τέλος, και εκοιμήθη (έπασχε χρόνια από φυματίωση) στα 40 του χρόνια ο θείος του, πατέρας Νείλος. Ο άνθρωπος που συνέβαλε, ως νομικός, στη δημιουργία καταστατικού χάρτη στο «Περιβόλι της Παναγιάς». Και του οποίου την πολύτιμη βιβλιοθήκη κληρονόμησε ο Μητρόπουλος. Όταν ο τελευταίος έμενε σε ένα σπιτάκι, στην Όθωνος, στο Σύνταγμα, που του είχαν παραχωρήσει ο Κωνσταντίνος και η Ελένη Ουράνη, μετά την κοίμηση του πατέρα Νείλου, ο ηγούμενος της Μονής Σίμωνος Πέτρας, Ιωαννίκιος, του στέλνει με τον (μετέπειτα Άγιο) Ιερώνυμο το σταυρουδάκι – με τμήμα του Τιμίου Σταυρού – στο Δημήτρη Μητρόπουλο. Το ίδιο σταυρουδάκι που φωτογράφησε αργότερα η αμερικανική επιθεώρηση «Life».
«Προέρχομαι από οικογένεια κληρικών. Όταν ήμουν παιδί και είχα σχολικές διακοπές, πήγαινα στο Άγιον Όρος. Ήμουν τόσο ενθουσιασμένος από το περιβάλλον και όλη αυτή η ιδέα του ερημίτη άγγιζε πολύ την καρδιά μου. Έτσι εκείνα τα χρόνια ήμουν βέβαιος πως κάποια μέρα θα γινόμουν κι εγώ μοναχός», εξομολογούνταν στον ραδιοσταθμό NDR του Αμβούργου, το 1959, ο Δημήτρης Μητρόπουλος. Ένα χρόνο πριν να τον «αφήσει» η κουρασμένη του καρδιά. «Ο πατέρας μου ήταν επιχειρηματίας και στο τέλος της ζωής του έγινε μοναχός. Βέβαια δεν ήμουν απολύτως σύμφωνος με την ιδέα αυτή του ασκητή. Ουσιαστικά ήθελα να γίνω ιεραπόστολος. Αυτό ήταν πράγματι το ιδανικό μου. Και δεν ξέρω πώς κατάφερε η μοίρα και, αντί ιεραπόστολος του Χριστού, έγινα ιεραπόστολος της τέχνης της μουσικής». Ήταν σαν να προσπαθούσε ο ίδιος να κουμπώσει τις άγνωστες, πνευματικές, ψηφίδες της ζωής του και να τις αφήσει παρακαταθήκη στον διεθνή μουσικό κόσμο, ο οποίος τελικά τον κέρδισε. Από την πληθώρα νέων στοιχείων, που φέρνει στο φως η έρευνα του πατέρα Ελισαίου, θα κρατήσω για το φινάλε μια στιχομυθία, με τον φίλο της οικογένειας Μητρόπουλου, Άγιο Νεκτάριο. Η οποία, ίσως, μάς εξηγεί περισσότερο γιατί, τελικά, δεν έγινε ιεραπόστολος, αλλά ιεροφάντης της μουσικής.
Ο Άγιος Νεκτάριος ήταν τότε εξομολόγος του θείου του, πατέρα Νείλου και διευθυντής της Ριζαρείου. Ήταν και η εποχή που ο Άγιος έγραφε ένα από τα πολύ γνωστά του ποιήματα, «Αγνή Παρθένε Δέσποινα» (το οποίο έχει αποδοθεί μέχρι και στα αφρικανικά σουαχίλι). Οι δικοί του, λοιπόν, παρακίνησαν το νεαρό Δημήτρη Μητρόπουλο να πάει να τού μιλήσει για όσα τον δονούσαν. Για τη θέλησή του να μονάσει. Και για την αγάπη του στη Μουσική. Ας αναπλάσουμε το διάλογο: Δεν μπορώ να έχω και τη μουσική στο κελί μου; – ρωτάει ο Μητρόπουλος. Δεν επιτρέπει τη χρήση ενόργανης μουσικής η Ορθοδοξία – απαντάει ο ιερωμένος. Δεν μπορώ να έχω ούτε ένα τόσο δα αρμόνιο στο κελί μου; Όχι, ήταν η απάντηση. Τα υπόλοιπα είναι γραμμένα, πλέον, στην παγκόσμια μουσική ιστορία…
Protagon.gr
