Εδώ και χιλιετίες το νερό είναι από τα κυριότερα θρησκευτικά σύμβολα. Αυτό ισχύει ασφαλώς στην Ορθόδοξη παράδοση όπου έχει ρόλο σε λειτουργικά μυστήρια, από το βάπτισμα και την θεία Ευχαριστία μέχρι και τη τελετή του αγιασμού. Γιατί άραγε έχει το νερό μια τόσο ουσιαστική θέση στην θρησκευτική ζωή των Χριστιανών;
Στην προσπάθειά μας να απαντήσουμε σ’αυτήν την ερώτηση, ας κοιτάξουμε την Βιβλική ιστορία και τη Χριστιανική παράδοση, ιδιαιτέρως την ακολουθία των Θεοφανείων. Το ύδωρ ως σύμβολο ζωής και κάθαρσης έχει ιδιαίτερη σημασία στην Παλαιά Διαθήκη. Δημιουργήθηκε την πρώτη μέρα (Γεν. 1-2, 6-8). Το Πνεύμα Θεού επεφέρετο επάνω του ύδατος (Γεν. 1, 2).
Η γη στερεώθηκε επί των υδάτων (Γεν. 1, 6-7· 9-10). Ο Θεός διέταξε το ύδωρ να εξαγάγει πληθώρα ψυχών ζωσών (Γεν. 1, 20-21). Με κάποιον τρόπο, το στοιχείο είναι κοντά στον Θεό (Ψαλμ. 17· 28, 3· 76, 17, 20· 103, 3·148, 4). Ο Θεός παρομοιάζεται με τον υετό (Ωσηέ 6, 3). Το νερό φέρνει ζωή (πρβλ. Εξ. 15, 23-35· Ψαλμ.1, 3· 22, 2· 41, 2· 64, 10· 77, 20· Ησαΐας 35, 6-7· 58, 11) και ευφροσύνη (Ψαλμ. 45, 5). Έχει μεγάλη δύναμη προς κάθαρση και μπορεί να εξαφανίσει το κακό και τους εχθρούς, όπως στις ιστορίες του κατακλυσμού και της φυγής από την Αίγυπτο (Γεν. 3, 1-15· Εξ. 14, 1-15, 21).
Σύμφωνα με το Νόμο της Παλαιάς Διαθήκης, ξεπλένει την ακαθαρσία, (Λευ. 11, 32· 13, 58· 14, 8-9· 15-17· 22, 6· πρβλ. Ησαΐας 1, 16) και χρησιμοποιείται στις θυσίες (Λευ. 1, 9, 13· Βασ. Α´ 18, 30-39), στο πλαίσιο των οποίων αναφέρεται ως ύδωρ το ζων (Λευ. 14· Αρ. 5, 19). Έχει θεραπευτικές ιδιότητες, όπως φαίνεται από τις ιστορίες του Ναιμάν του Σύρου, ο οποίος καθαρίστηκε από την λέπρα στα ύδατα του Ιορδάνη ποταμού (Βας. Δ´ 5, 1-14), καθώς και από τα ετήσια θαύματα στη Βηθεσδά στα Ιεροσόλυμα (Ιω. 5, 1-4).
Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος χρησιμοποιούσε τα ύδατα του Ιορδάνη για να πλύνει τις αμαρτίες του λαού, κάτι που θυμίζει χαρακτηριστική πρακτική των Εβραίων (Ματθ. 3, 1-6· Μαρκ. 1, 4-5· Λουκ. 3, 2-16· Ιω. 1, 26-33). Και ο Χριστός ο Ίδιος ήλθε να βαπτιστεί (Ματθ. 3, 16· Μαρκ. 1, 10). Από την άλλη πλευρά, όμως, το νερό είναι και το περιβάλλον των δρακόντων (Ψαλμ. 73, 13-14· Ψαλμ. 103, 26· Ιωβ 41, 25).
Όπως καταλαβαίνουμε, στην Παλαιά Διαθήκη ήταν ευρύτατα διαδεδομένη η πεποίθηση ότι το ύδωρ είναι στοιχείο μυστικά δυνατό, που, επειδή συνδέεται με κάποιον τρόπο με το Θεό, μπορεί να καθαρίσει αμαρτίες, να πλύνει την εσωτερική και εξωτερική ακαθαρσία και να ανανεώσει το ανθρώπινο σώμα. Μπορεί ακόμα να υποστηριχθεί οτι το νερό έχει θεωρηθεί ως ο θρησκευτικός συμβολισμός της ζωής.
Στην Καινή Διαθήκη, ο ρόλος του νερού φαίνεται να είναι πιο ουσιαστικός και ακόμη περισσότερο συμβολικός. Ο Χριστός μεταβάλλει το ύδωρ σε οίνο στην Κανά (Ιω. 2, 1-11), λέγοντας ότι αποτελεί μέσο πνευματικής αναγέννησης στην βασιλεία των ουρανών (Ιω. 3, 5). Ο Χριστός δίδει το ύδωρ το ζων, την πηγή αιωνίου ζωής, όπως προφήτευσε ο Ιερεμίας (2, 13). Ήλθε δι’ ύδατος, αίματος και Πνεύματος, ως μάρτυρας του ενός Θεού (1 Ιω. 5, 6-8). Εντέλλεται το βάπτισμα σε νερό στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος (Ματθ. 28, 19· Πράξ. 8, 38). Μιλώντας για το βάπτισμα, ο Απόστολος Παύλος δηλώνει πως, στο ύδωρ θαβόμαστε εκουσίως μαζί με τις αμαρτίες μας, εικονίζοντας το θάνατο του Χριστού:
«συνετάφημεν ούν αυτώ διά του βαπτίσματος εις τον θάνατον, ίνα ώσπερ ηγέρθη Χριστός εκ νεκρών διά της δόξης του πατρός, ούτω και ημείς εν καινότητι ζωής περιπατήσωμεν» (Ρωμ. 6, 4).
«εν ω και περιετμήθητε περιτομή αχειροποιήτω εν τη απεκδύσει του σώματος των αμαρτιών της σαρκός, εν τη περιτομή του Χριστού, συνταφέντες αυτώ εν τω βαπτίσματι, εν ω και συνηγέρθητε διά της πίστεως της ενεργείας του Θεού του εγείραντος αυτόν εκ των νεκρών». (Κολ. 2, 12).
Το βάπτισμα σε νερό συνδέεται με το Άγιο Πνεύμα, το Θείο Πρόσωπο που κατορθώνει την αναγέννηση (Ιω. 3, 5-6· Πράξ. 8, 39· πρβλ. Πράξ. 1-2).
Απ’αυτά βλέπουμε τον τρόπο με τον οποίο η Καινή Διαθήκη ενσωματώνει την πίστη της Παλαιάς. Εδώ, ο ρόλος του ύδατος φαίνεται να είναι Χριστοκεντρικός και ρητώς συνδέεται με την παρουσία του Αγίου Πνεύματος. Το στοιχείο έχει γίνει το σύμβολο της πνευματικής χάριτος. Επιπλέον, η έννοια του ύδατος στην Παλαιά Διαθήκη αποτελεί τύπο του μυστηρίου του βαπτίσματος. Αυτή η έννοια του ύδατος έχει αναπτυχθεί ποικιλοτρόπως στην Χριστιανική παράδοση. Ας κοιτάξουμε μερικές πτυχές.
Η ιστορία του κατακλυσμού είναι δημοφιλές πρότυπο του βαπτίσματος. Οι καταβολές του καταφαίνονται στην Α´ Καθολική Επιστολή Πέτρου, 3, 20-21, όπου ο κατακλυσμός εκλαμβάνεται ως βάπτισμα. Οι λίγοι που σώθηκαν στην κιβωτό απετέλεσαν τύπο της Εκκλησίας των Χριστιανών, οι οποίοι σώθηκαν με την ανάσταση του Κυρίου. Στη διαμάχη του με τον Τρύφωνα, ο Ιουστίνος Μάρτυς δίνει πιο βαθιά εξήγηση:
«ότι το μυστήριον των σωζομένων ανθρώπων επί του κατακλυσμού γέγονεν. ο δίκαιος γαρ Νώε μετά των άλλων ανθρώπων επί του κατακλυσμού, τούτ’ έστι της τε γυναικός της αυτού και των τριών τέκνων αυτών και των γυναικών των υιών αυτού, οίτινες αριθμώ όντες οκτώ, σύμβολον είχον της αριθμώ μεν ογδόης ημέρας, εν η εφάνη ο Χριστός ημών από νεκρών αναστάς, δυνάμει δ’ αεί πρώτης υπαρχούσης. ο γαρ Χριστός, πρωτότοκος πάσης κτίσεως ων, και αρχή πάλιν άλλου γένους γέγονε, του αναγεννηθέντος υπ’ αυτού δι’ ύδατος και πίστεως και ξύλου, του το μυστήριον του σταυρού έχοντος, ον τρόπον και ο Νώε εν ξύλω διεσώθη εποχούμενος τοις ύδασι μετά των ιδίων… δι’ ύδατος και πίστεως και ξύλου οι προπαρασκευαζόμενοι και μετανοούντες εφ’ οις ήμαρτον εκφεύξονται την μέλλουσαν επέρχεσθαι του θεού κρίσιν». (Προς Τρύφωνα διάλογος CXXXVIII, 1-2).
Η εικόνα του Χριστού ως νέου Νώε έγινε όλο και πιο δημοφιλής στο πλαίσιο των Θεοφανείων, όπως αυτή της περιστεράς που αναγγέλλει το τέλος του κατακλυσμού και συνδέεται με το Άγιο Πνεύμα. Αυτές οι εικόνες αποκαλύπτουν μια διδαχή για την Αγία Τριάδα, αλλά η παραδοσιακή εξήγηση στη θεία λειτουργία εστιάζεται πρωτίστως στην αντίθεση μεταξύ των δύο βαπτισμάτων: ο κατακλυσμός καθάρισε μεν τις αμαρτίες, αλλά κατέστρεψε τον ζώντα κόσμο· το βάπτισμα των Χριστιανών επίσης καθαρίζει αμαρτίες, αλλά μεταδίδει καινούργια ζωή και ανυψώνει τον κόσμο στους ουρανούς. Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός σαφώς αναγνωρίζει τον κατακλυσμό ως το πρώτο βάπτισμα που έσβησε τις αμαρτίες: «Επί Νώε δι᾿ ύδατος ο Θεός την κοσμικήν αμαρτίαν κατέκλυσε» (Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως 82).
Στο τρίτο τροπάριο της ζ´ ωδής του κανόνα του στα Θεοφάνεια γράφει για τον κατακλυσμό και για το βάπτισμα του Χριστού. Για το δεύτερο λέει: «Νυν δε κλύσαντα Χριστέ την αμαρτίαν, δι᾿ ευπάθειαν, και βροτών σωτηρίαν». Για τη σωτηρία μας ξέπλυνε την αμαρτία με νερό. Ο Δαμασκηνός χρησιμοποιεί τα λόγια αυτά, όχι για να εισχωρήσει πιο βαθιά στο μυστήριο, αλλά να τονίσει την πληρότητα της ανθρώπινης φύσης του Χριστού.
Άλλο ένα πρότυπο του βαπτίσματος βρίσκεται στην Έξοδο. Ο Απόστολος Παύλος ήταν ο πρώτος που ταύτιζε την ιστορία της φυγής από την Αίγυπτο με το βάπτισμα:
«οι πατέρες ημών πάντες υπό την νεφέλην ήσαν, και πάντες διά της θαλάσσης διήλθον, και πάντες εις τον Μωϋσήν εβαπτίσαντο εν τη νεφέλη και εν τη θαλάσση… Ταύτα δε τύποι ημών εγενήθησαν» (Ι Κορ. 10, 1-2, 6).
Οι Καππαδόκες Πατέρες εξερεύνησαν και αυτοί αυτή την εικόνα. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός απαριθμεί πέντε είδη βαπτίσματος, με πρώτο εκείνο του Μωυσή, και εξηγεί πως ήταν χαρακτηριστικό, λόγω των θαλάσσιων υδάτων και του νέφους του Πνεύματος (Λόγος 39, PG 36, 353). Σύμφωνα με την παρομοίωση του Μεγάλου Βασιλείου, που την χρησιμοποιεί και ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, η κολυμβήθρα του βαπτίσματος απελευθερώνει τους Χριστιανούς από την τυραννία του διαβόλου με τον ίδιο τρόπο που ο Ισραήλ λυτρώθηκε από τον Φαραώ δια της θαλάσσης. Οι Αιγύπτιοι που καταστράφηκαν αποτελούν τύπους του διαβόλου και των αμαρτιών (Βασίλειος ο Μέγας, Περί Αγίου Πνεύματος, 14, 1-9· πρβλ. Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, Εις την ημέραν των φώτων). Η εικόνα αυτή είναι παρούσα και στους ύμνους του Εφραίμ του Σύρου για τη Γέννηση και την Θεοφανία (NH 7, 9, 13; EH 1, 7, 5; NPNF 2, 13:223-262; 265-289), όπου βρίσκουμε παρόμοιες ερμηνείες. Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός παραθέτει λόγια του Γρηγορίου Ναζιανζηνού όταν εξηγεί το μυστήριο του βαπτίσματος (op.cit., 82, 67-9). Κάτω από αυτό το πρίσμα, ο πρώτος ειρμός του κανόνα του για τα Θεοφάνεια, δεν είναι απλώς μια αναφορά στην πρώτη Βιβλική ωδή, αλλά ουσιαστικό συστατικό της θεολογικής δομής του ποιήματος. Η εικόνα στο πρώτο ειρμό αναπτύσσεται στον τρίτο, αποδεικνύοντας οτι η απολύτρωση του Ισραήλ είναι τύπος του Χριστιανικού βαπτίσματος και της καθολικής σωτηρίας. Αυτή η εικόνα συμφωνεί με την παράδοση, αλλά ο Δαμασκηνός φαίνεται να την καλλιεργεί μέχρι το σημείο που αφορά στο βάπτισμα του ίδιου του Χριστού, επειδή, όπως είπαμε, πραγματοποιήθηκαν βασικές αλλαγές στην ανθρώπινη φύση Του, όπως βλέπουμε στα τροπάρια μεταξύ των ωδών αυτών.
Με την πράξη της θείας κένωσης ο Χριστός βάπτισε το σώμα Του στο νερό, όχι γιατί ήταν αμαρτωλός αλλά επειδή είναι «ο αμνός του Θεού, ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου» (Ιω. 1, 29, 36.) και έτσι αναγνώρισε τη σημασία της Παλαιάς Διαθήκης, την οποία ήλθε να πληρώσει. Και όμως, το νόημα του νερού στην Παλαιά Διαθήκη φαίνεται ν’ αλλάζει με το βάπτισμα του Χριστού. Τα ύδατα είχαν μολυνθεί από τις αμαρτίες και ακαθαρσίες που αποπλέναν σ’αυτά και έτσι, στο Ψαλτήρι και σε μερικούς Χριστιανούς συγγραφείς, χαρακτηρίστηκαν ως το περιβάλλον του διαβόλου (Ψαλμ.73, 13-14· 103, 26· Άγ. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Λόγος 39, PG 36, 353, 30· Εφραίμ, NH 2). Ο Χριστός, με την κατάβασή Του στα ύδατα του Ιορδάνη, καθάρισε και ευλόγησε το στοιχείο αυτό για την δική μας κάθαρση στο βάπτισμα (Άγ. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Λόγος 38, PG 36, 329, 23-27· Λόγος 39, PG 36, 352, 25-29· Eφραίμ, EH 2· 9· 10).
Η θεραπευτική δύναμη του νερού όπως διαφαίνεται στην ιστορία του Προφήτου Ελισσαίου και του Ναιμάν του Σύρου (Βας. Δ´ 5, 1-14) και στο Νόμο της Παλαιάς Διαθήκης είναι μεγίστης σημασίας όσον αφορά το βάπτισμα (Άγ. Γρηγόριος Νύσσης, Εἰς τὴν ἡμέραν τῶν φώτων· Εφραίμ NH 12; EH 1, 6, 11). Η Χριστιανική Παράδοση, όμως, τονίζει πως το νερό αποκτά Χάρη και δύναμη μόνο μέσω της παρουσίας του Αγίου Πνεύματος (Βασίλειος ο Μέγας, Περὶ Ἁγίου Πνεύματος 15). Το καλύτερο παράδειγμα βρίσκεται στα έργα του Αποστόλου Παύλου, όπου το βάπτισμα στο νερό συμβολίζει το θάνατο και το σώμα μπαίνει στο νερό όπως στον τάφο (μερικές φορές, μάλιστα, συναντούμε την σκέψη πως η τριπλή βύθιση θυμίζει την τριήμερη διαμονή του Χριστού στον τάφο)- αλλά το Πνεύμα χαρίζει ζωή, η οποία είναι η άνωθεν γέννηση (Βασίλειος ο Μέγας, Περὶ Ἁγίου Πνεύματος 15· Άγ. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Λόγος 38, PG 36, 328-24· Λόγος, 39 PG 36, 352, 25-30· Εφραιμ, ΕΗ 3). Συνεπώς, το νερό προετοιμάζει τους ανθρώπους για το Πνεύμα, υπό την προϋπόθεση ότι το ανθρώπινο ον αποτελείται από δύο φύσεις: την πνευματική (η ψυχή) και την σαρκική (το σώμα). Σύμφωνα με την ιδέα αυτή, το ύδωρ του βαπτίσματος καθαρίζει το σώμα και το Άγιο Πνεύμα, το οποίο είναι παρόν στο νερό, καθαρίζει την ψυχή, πετυχαίνοντας έτσι την αναγέννηση για την οποία μίλησε ο Χριστός στον Νικόδημο (Ιω. 1, 21· Άγ. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Λόγος 40, PG 36, 368, 12-17). Το βάπτισμα τελείται στο όνομα του Πατρός, του Υιού, και του Αγίου Πνεύματος (Ματθ. 28, 19). Προφανώς, η κάθαρση δι’ ύδατος αποτελεί την εισαγωγή στο μυστήριο της Τριάδας (Ιουστίνος Μάρτυς, Απολογία 1, 61,3-5, ΑNF 1· Άγ. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Λόγος 39, PG 36, 348, Λόγος 40, PG 36, 380· Εφραίμ, ΝΗ 9, 12).
[irp posts=”370797″ name=”Ξέρεις παιδί μου γιατί τελείται Αγιασμός την πρώτη μέρα του σχολείου σου;”]
Εξ άλλου, στη Χριστιανική παράδοση το ύδωρ έχει και ευρύτερη σημασία. Στην τελετή της Θείας Ευχαριστίας, αναμειγνύεται με τον οίνο, αφού ο ιερέας έχει πει τους στίχους 34-35 από το 19ο κεφάλαιο τοῦ κατά Ιωάννη Εὐαγγελίου, που δείχνουν καθαρά την προέλευση της λεπτομέρειας αυτής:
«εις των στρατιωτών λόγχη αυτού την πλευράν ένυξε και εξήλθεν ευθύς αίμα και ύδωρ· και ο εωρακώς μεμαρτύρηκεν, και αληθινή αυτού η μαρτυρία».
Αμέσως πριν τη Θεία Μετάληψη, ζεστό νερό προστίθεται στο αγιασμένο ποτήριο και ο ιερέας λέει:
«Ευλογημένη η ζέσις των Αγίων σου, Κύριε, πάντοτε, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Ζέσις πίστεως, πλήρης Πνεύματος Αγίου. Αμήν».
Σε δύο αρκετά λεπτομερείς περιγραφές της Θείας Ευχαριστίας από τον Ιουστίνο τον Μάρτυρα (Α´ Απολογία 65, 67) συναντούμε για πρώτη φορά στη Χριστιανική λογοτεχνία το ποτήριο με κρασί, δηλ. οίνος με ύδωρ. Εκτός από αυτό, γίνεται αναφορά σε ποτήριο γεμάτο μόνο με νερό, μάλλον μια ιδιοτυπία του βαπτίσματος στην Θεία Ευχαριστία. Αν και ο Ιουστίνος δεν εξηγεί την ακριβή έννοια της τελετής, οι λειτουργικές πρακτικές αυτές αποτελούν σαφή ένδειξη ότι το μείγμα με οίνο και ύδωρ προέρχεται από τα Ευαγγέλια (Ιω. 19, 34) και ότι το ύδωρ, με κάποιον τρόπο, συνδέεται με το Άγιο Πνεύμα.
Ο Επιφάνιος Σαλαμίνος και ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος περιγράφουν την συνήθεια που είχαν μερικοί να μαζέψουν αγιασμό από πηγές τα μεσάνυχτα των Φώτων και να το κρατήσουν για όλη την χρονιά. Ο Επιφάνιος συνδέει αυτό με το θαύμα στην Κανά (Ιω. 2, 1-11, αλλά για τον Χρυσόστομο είναι ενθύμιο του βαπτίσματος (Ματθ.3, 11-17· Μάρκ. 1, 7-11· Λουκ. 3, 15-22· Ιω. 1, 29-34). Η συνήθεια αυτή εντάχθηκε στην λειτουργική παράδοση, οπού βρίσκουμε την τελετή του αγιασμού του ύδατος. Όπως συμπεραίνεται από τις προσευχές της τελετής, που τις διατύπωσε ο Σωφρόνιος Ιεροσολύμων στον έβδομο αιώνα και που αντιστοιχούν μ’αυτές του βαπτίσματος των Χριστιανών, το ύδωρ αγιάζεται σε ανάμνηση του βαπτίσματος του Χριστού, όπου αρχικά αγιάστηκε. Αν και το στοιχείο είναι θαυματουργό, παρόμοιο με το ρόλο του στην Παλαιά Διαθήκη, πρέπει να σημειώσουμε ότι στην Χριστιανική παράδοση, κάθε δύναμη αποδίδεται εξ αρχής στο Θεό και στο Άγιο Πνεύμα, όχι στο νερό καθ’αυτό:
«Συ γαρ ο Θεός ημών επί της γης ώφθης, και τοις ανθρώποις συνανεστράφης. Συ και τα Ιορδάνια ρείθρα ηγίασας, ουρανόθεν καταπέμψας το Πανάγιόν σου Πνεύμα, και τας κεφαλάς των εκείσε εμφωλευόντων συνετρίψας δρακόντων. Αυτός ούν, φιλάνθρωπε Βασιλεύ, πάρεσο και νυν διά της επιφοιτήσεως του Αγίου σου Πνεύματος, και αγίασον το ύδωρ τούτο. Και δος αυτώ την χάριν της απολυτρώσεως, την ευλογίαν του Ιορδάνου. Ποίησον αυτό αφθαρσίας πηγήν, αγιασμού δώρον, αμαρτημάτων λυτήριον, νοσημάτων αλεξιτίριον, δαίμοσιν ολέθριον, ταίς εναντίαις δυνάμεσιν απρόσιτον, Αγγελικής ισχύος πεπληρωμένον. Ίνα πάντες οι αρυόμενοι και μεταλαμβάνοντες έχοιεν αυτό προς καθαρισμόν ψυχών και σωμάτων… (Ευχή στον Αγιασμό των Υδάτων, Μηναίον, 6 Ιανουαρίου).
Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναγνώρισε την σημασία του νερού όπως την αντιλήφθηκε στην πρώιμη εκκλησιαστική παράδοση και την συνοψίζει στην Έκδοση ακριβή της ορθοδόξου πίστεως:
«Κάλλιστον δε στοιχείον το ύδωρ και πολύχρηστον και ρύπου καθάρσιον, ου μόνον μεν σωματικού, και ψυχικού δε, ει προσλάβοι την χάριν του Πνεύματος» (23, 58-60).
«Την μέντοι επίκλησιν τους οικείους μαθητάς ο Κύριος διδάσκων έλεγε· «Βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος«. ᾿Επειδή γαρ επ᾿ αφθαρσία πεποίηκεν ημάς ο Θεός, παραβάντας δε την σωτήριον αυτού εντολήν φθορά θανάτου κατεδίκασεν, ίνα μη αθάνατον η το κακόν, συγκαταβάς τοις δούλοις ως εύσπλαγχνος και καθ᾿ ημάς γενόμενος της φθοράς διά του ιδίου πάθους ελυτρώσατο, επήγασεν ημίν εκ της αγίας και αχράντου αυτού πλευράς πηγήν αφέσεως· ύδωρ μεν εις αναγέννησιν και έκπλυσιν της τε αμαρτίας και της φθοράς, αίμα δε ποτόν ζωής αιδίου πρόξενον. Εντολάς δε ημίν δέδωκε δι᾿ ύδατος αναγεννάσθαι και Πνεύματος δι᾿εντεύξεως και επικλήσεως τω ύδατι επιφοιτώντος του Αγίου Πνεύματος. ᾿Επειδή γαρ διπλούς ο άνθρωπος, εκ ψυχής και σώματος, διπλήν ημίν έδωκε και την κάθαρσιν, δι᾿ ύδατός τε και Πνεύματος· του μεν Πνεύματος το «κατ᾿ εικόνα και καθ᾿ ομοίωσιν» εν ημίν ανακαινίζοντος, του δε ύδατος διά της του Πνεύματος χάριτος καθαίροντος το σώμα της αμαρτίας και της φθοράς απαλλάττοντος, και την μεν του θανάτου εικόνα εκπληρούντος του ύδατος, τον δε της ζωής αρραβώνα παρεχομένου του Πνεύματος… η μέντοι αναγέννησις κατά ψυχήν γίνεται· πίστις γαρ υιοθετείν οίδε καίτοι όντας κτίσματα διά του Πνεύματος και εις την αρχαίαν ανάγειν μακαριότητα».
(Μτφρ. Διδάσκοντας όμως ο Κύριος τους μαθητές του έλεγε την επίκληση: «Να τους βαπτίζετε στο όνομα του Πατέρα και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος». Επειδή, δηλαδή, ο Θεός μάς έπλασε να είμαστε άφθαρτοι, όταν παρακούσαμε τη σωτήρια εντολή του μας τιμώρησε με τη φθορά του θανάτου, για να μη γίνει το κακό αθάνατο· από ευσπλαγχνία όμως έδειξε μακροθυμία σε μας τους δούλους του, έγινε σαν κι εμάς και μας λύτρωσε με το Πάθος του από τη φθορά· από την άγια και αμόλυντη πλευρά του πήγασε ο κρουνός της συγχωρήσεώς μας. Πήγασε νερό για να μας αναγεννήσει και να μας ξεπλύνει από την αμαρτία και τη φθορά,ενώ το αίμα ώς ποτό μας χάρισε την αιώνια ζωή. Ακόμη, μας έδωσε εντολές ν’ αναγεννηθούμε με το νερό και το Πνεύμα με προσευχή και επίκληση, καθώς το Άγιο Πνεύμα επιφοιτά στο νερό. Και επειδή ο άνθρωπος είναι διπλός, από ψυχή και σώμα, έδωσε να είναι διπλή και η κάθαρσή μας, με το νερό και το Πνεύμα. Το Πνεύμα από τη μια ανανεώνει μέσα μας το «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν», ενώ το νερό από την άλλη με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος καθαρίζει το σώμα από την αμαρτία και το απαλλάσσει από τη φθορά· διότι το νερό εικονίζει (με τον κατακλυσμό) το θάνατο, ενώ το Πνεύμα χορηγεί τον αρραβώνα της ζωής… και γίνεται η αναγέννηση της ψυχής· διότι η πίστη, παρόλο που είμαστε δημιουργήματα, γνωρίζει με το Άγιο Πνεύμα να μας κάνει παιδιά του Θεού και να μας οδηγεί στην αρχαία μακαριότητα). (82, 25-42· 50-52).
Με τις προσευχές του Σωφρονίου ως κύρια πηγή, ο Άγιος Ιωάννης ενσωμάτωσε την παραδοσιακή αντίληψη του ύδατος στο ιαμβικό του κανόνα στα Άγια Θεοφάνεια, όπως βλέπουμε από τις συχνές αναφορές στο ποίημα. Η Παύλεια ιδέα του τάφου σε νερό αναπτύσσεται εκεί, στο σημείο που και αμαρτίες και άνθρωποι θάβονται στο βάπτισμα:
«Μέλας δε πόντος, τριστάτας Αιγυπτίων,
Έκρυψεν άρδην, υδατόστρωτος τάφος».
Το βάπτισμα πετυγχαίνει την ανανέωση της ανθρωπότητας, πρώτα στον Χριστό και μετά στους Χριστιανούς:
«Άναξ υπέσχες, ηλίου σον αυχένα,
Χώρου ζοφώδους, τον Γενάρχην αρπάσαι,
Ρύπου τε παντός, εκκαθάραι την κτίσιν».
«Έλκει προς αυτόν την θεόδμητον φύσιν,
Γαστρός τυράννου, συγκεχωσμένην όροις·
Γεννά τε αύθις, γηγενών αναπλάσει».
Οι Χριστιανοί γίνονται παιδιά του Θεού διά του βαπτίσματος:
«Έκριζον ήκεις, και βροτών αμαρτίας,
Υίας συνελκύσαί τε τη ση Βαπτίσει,
Μάκαρ φαεινούς, εκ ροών Ιορδάνου»·
«Ελευθέρα μεν η κτίσις γνωρίζεται·
Υιοί δε φωτός, οι πριν εσκοτισμένοι».
Ο Άγιος Ιωάννης σημειώνει επίσης ότι, ακόμα στο Πρόσωπο του Χριστού η τελειοποίηση της ανθρώπινης φύσης θα ήταν αδύνατον χωρίς την συμπαράσταση του Αγίου Πνεύματος:
«Εχθρού ζοφώδους και βεβορβορωμένου,
Ιόν καθάρσει Πνεύματος λελουμένοι»·
«Χρίεις τελειών, την βρότειον ουσίαν,
Άναξ άναρχε, Πνεύματος κοινωνία».
Σε αντίθεση με την Παλαιά Διαθήκη, ο Άγιος Ιωάννης τονίζει πως η ανθρώπινη ακαθαρσία και αμαρτία ξεπλένονται από τον Θεό τον Ίδιο, και για τον σκοπό Του το νερό παίζει δευτερεύοντα ρόλο:
«Ρώμη κραταιά, δεξιάς του Δεσπότου»·
« Άγουσαν απρόσιτον εις θυμηδίαν,
Μόνοις προσιτήν οις Θεός κατηλλάγη»·
«Ροαίς αχράντοις, εκκαθάρας και σκότους,
Ισχύν θριαμβεύσας τε, την επηρμένην,
Νυν εις άληκτον, εξαμείβεαι βίον».
Ως αποτέλεσμα του βαπτίσματος, ο διάβολος που έμεινε στα ύδατα λόγω των άλλοτε εκεί ξεπλυμένων αμαρτιών κάηκε και το ύδωρ αγιάστηκε για το βάπτισμά μας:
«Έφλεξε ρείθρω των δρακόντων τας κάρας,…
Την δυσκάθεκτον αχλύν εξ αμαρτίας,
Όλην πλύνει δε, τη δρόσω του Πνεύματος».
Όλες οι θετικές αλλαγές που γίνονται εκεί έχουν καθολική επίδραση επάνω στην κτίση και στον κόσμο.
Όπως είδαμε, ο ρόλος που είχε το ύδωρ στην Παλαιά Διαθήκη πέρασε αναπόφευκτα στην Καινή και ενσωματώθηκε στην Χριστιανική παράδοση, όπου αναπτύσσεται σε κείμενα του βαπτίσματος, της Ευχαριστίας και της ακολουθίας των Θεοφανείων. Μπορεί η αντίληψη για το νερό που βρίσκουμε στην λειτουργική παράδοση να έχει κάποια αμυδρή σχέση με ασαφείς ιουδαïκἐς, γνωστικές η πρωτοχριστιανικές δοξασίες, αλλά στην πραγματικότητα βασίζεται σε ξεχωριστό υπόβαθρο που ανήκει στην Καινή Διαθήκη και στους Πατέρες και στερείται κάθε ίχνους μυστικισμού. […].
Εκτός από την σημασία του ύδατος για την ζωή και την κάθαρση, η αντίληψη για το νερό στην Χριστιανική Γραφή διατηρεί ένα συγκεκριμένο συμβολισμό, ο οποίος ανταποκρίνεται στην λειτουργική παράδοση. Το νερό μεταδίδει μια σειρά συμβολισμών:
Όλεθρος· θάνατος και ενταφιασμός· ζωή· κάθαρση· εξαγνισμός· ίαση· ευλογία· αγιασμός· βάπτισμα, συμπεριλαμβανομένου της άφεσης των αμαρτιών, του φωτισμού, της ανάπλασης, της αναγέννησης, της παρουσίας του Άγιου Πνεύματος· απολύτρωση· σωτηρία. […] Από αυτην την προοπτική, το ύδωρ φαίνεται να αποτελεί μοναδικό στοιχείο στον κόσμο τούτο και έχει την δυνατότητα άμεσης επαφής με το Θείο. Συνολικά, όλα αυτά που είπαμε μας αποδίδουν σε αδρές γραμμές την σημασία του νερού για τον Χριστιανισμό.
