Τα αίτια της πτώσης: Η πτώση της Πόλης το 1453 δεν έγινε απροσδόκητα, ούτε με αυτήν άρχισε η τουρκοκρατία. Στις 29 Μαίου 1453, όπως είδαμε, ένα μεγάλο μέρος της Ρωμανίας ήταν ήδη κάτω από τους Οθωμανούς, τους Άραβες και τους Βενετούς.
Από το 1204 η Πόλη δεν μπόρεσε να αναλάβει την πρώτη της δύναμη και όλα έδειχναν πως βαδίζει στην τελική πτώση. Το φραγκικό πλήγμα εναντίον της ήταν τόσο δυνατό, που από το 13ο αι. η Κωνσταντινούπολη ήταν «μια πόλη καταδικασμένη να χαθεί».
Η άλωση ήταν εξάλλου η κατάληξη μιάς μακροχρόνιας αποσύνθεσης της πολιτικής και οικονομικής υπόστασης του Γένους. Από το 13ο αι. ο Ελληνισμός είχε διασπαστεί και διαμοιραστεί, στο μεγαλύτερο μέρος του, σε ξένους δυνάστες. Οι διεισδύσεις, έπειτα, μισθοφόρων στο στρατό και αλλοφύλων στο διοικητικό μηχανισμό του είχαν προκαλέσει την εθνολογική του αλλοίωση.
Οι εμφύλιοι πόλεμοι…
(1321-1328, 1341-1355), και η εσωτερική αναρχία είχαν επιφέρει τη δημογραφική του συρρίκνωση. Σοβαρά λάθη στην οικονομική πολιτική των αυτοκρατόρων, όπως η συνεχής αύξηση της μεγάλης ιδιοκτησίας σε βάρος των μικρών, που πιέζονταν από τη δυσβάστακτη φορολογία, η καταχρηστική επέκταση του θεσμού των «προνοιαρίων» και η υπερβολική, πολλές φορές, αύξηση των μοναστηριακών κτημάτων δημιούργησαν μιάν οικονομική ολιγαρχία σε βάρος των μικροκαλλιεργητών της γης, με απόληξη την οικονομική κρίση. Το εμπόριο είχε περιέλθει στα χέρια των δυτικών και οι δυνατότητες για οικονομική ανάκαμψη περιορίστηκαν σημαντικά. Υπήρχαν όμως και πνευματικά αίτια της πτώσης.
Οι θρησκευτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές αντιθέσεις προκάλεσαν βαθειά σύγχυση, που λειτούργησε διαλυτικά στο σώμα της αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερα οι δυτικές επιρροές και οι συνεχείς υποχωρήσεις των πολιτικών στις δυτικές (παπικές) απαιτήσεις, για την αναμενόμενη στρατιωτική βοήθεια, οδήγησαν στην πνευματική αλλοίωση του Βυζαντίου, με άμεσο κίνδυνο απώλειας της πνευματικής και πολιτιστικής ταυτότητάς του.
Γιατί, αν το Βυζάντιο έπαυε να διατηρεί την πνευματική και πολιτισμική ιδιαιτερότητά του, ακόμη και αν δεν έπεφτε στα χέρια των Τούρκων, θα καταλυόταν εσωτερικά, μεταβαλλόμενο σε πνευματικό προτεκτοράτο της Φραγκιάς. Η πρώση – κατά τους ανθενωτικούς – ήλθε ως σωτηρία, διότι κράτησε την πνευματική και πολιτιστική καθαρότητα του Γένους, το οποίο στη δουλεία, παρά τις ταλαιπωρίες του, μπόρεσε να ανασυνταχτεί και να επιβιώσει.
Συνέπειες για τον Ελληνισμό
Το γεγονός της άλωσης είχε τεράστια σημασία πρώτα για τον Ελληνισμό και την κατοπινή του πορεία. Για τους Έλληνες η άλωση υπήρξε μια κρισιμότατη στιγμή στην ιστορία τους. Γιατί άρχισε γι᾿ αυτούς μια περίοδος μακράς δοκιμασίας με μειωμένες οικονομικά και πολιτικά τις δυνάμεις τους. Αν οι ψυχικές και πνευματικές δυνάμεις τους δεν ήσαν ακμαίες, είναι αμφίβολο, αν θα μπορούσε το Γένος να ξεπεράσει τις συνέπειες της πτώσης, όπως συνέβη με άλλους λαούς στην ιστορία. Η εμμονή όμως στην ορθόδοξη παράδοση, και μέσω αυτής και στην ελληνικότητα, κρατούσε δεμένο το Γένος με τις ζωτικές πηγές του.
[irp posts=”351417″ name=”Η Πόλις Εάλω: Η τελευταία ομιλία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου”]
Η απώλεια ειδικά της Κωνσταντινούπολης υπήρξε σημαντικότατο γεγονός. Η Πόλη ήταν η συνισταμένη όλων των ελπίδων των Ρωμηών. Η διατήρηση της ελευθερίας της, παρά την τρομακτική συρρίκνωση της αυτοκρατορίας, έτρεφε την αυτοπεποίθησή τους και συντηρούσε τον ψυχισμό τους. Όπως υπογράμμιζε πριν από την άλωση ο λόγιος μοναχός Ιωσήφ Βρυέννιος: «Ταύτης της πόλεως ισταμένης, συνίσταταί πως αυτή και η πίστις ακράδαντος· εδαφισθείσης δε η αλούσης, άπερ, Χριστέ μου, μη γένοιτο, ποία έσται ψυχή κατά πίστιν ακλόνητος;»
[δηλαδή: Όσο στέκεται όρθια αυτή η πόλη, μένει μαζί της ακλόνητη και η πίστη. Αν όμως κατεδαφιστεί η αλωθεί, που να μη γίνει, Χριστέ μου, ποια ψυχή θα κρατήσει την πίστη της ασάλευτη;] Μετά την πτώση της Πόλης η δύναμη αντίστασης μειώθηκε σημαντικά, όπως δείχνουν οι αλλαξοπιστίες και η μοιρολατρική στάση πολλών από τον κλήρο και το λαό. Το Γένος χρειαζόταν κάποια δύναμη, που θα εμπόδιζε την αλλοτρίωσή του και, θα εξασφάλιζε την επιβίωση και ανάκαμψή του. Αυτή τη δυσκολότατη, αλλά και αναγκαιότατη αποστολή θα αναλάβει η Εκκλησία, ως Εθναρχία.
Σημασία για τους Οθωμανούς
Αλλά και για τους Οθωμανούς η άλωση είχε ανάλογη σημασία. Με αυτή νομιμοποιήθηκε η νίκη τους πάνω στην Ελληνική αυτοκρατορία, η οποία με το πάρσιμο της Πόλης έγινε και τυπικά Οθωμανική. Η κατάκτηση των υπόλοιπων ρωμαίικων εδαφών (Τραπεζούντας, κυρίως Ελλάδας) δεν ήταν παρά η ολοκλήρωση της υποκατάστασης των Ελλήνων από τους Οθωμανούς στην αυτοκρατορία τους.
Το σπουδαίο όμως είναι, ότι το άλλοτε βάρβαρο τουρκικό φύλο των Οθωμανών μέσα σε σύντομο χρόνο μπόρεσε να συγκροτηθεί σε μια πανίσχυρη αυτοκρατορία και να ενταχθεί στο σύστημα των Ευρωπαικών κρατών. Μέσα στα όρια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας θα αγωνιστεί στο εξής ο Ελληνισμός, μαζί με όλη τη Ρωμηοσύνη, να βρεί το δρόμο του στη νέα γι᾿ αυτόν πραγματικότητα.
