ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ ΣΕ ΕΝΑ ΤΟΜΟ
Του Μητροπολίτου Γόρτυνος Ιερεμία
Ο ενιαίος τόμος της Καινής Διαθήκης, στον οποίο σκοπεύουμε, θα περιέχει κείμενο, χωρισμένο κατά περικοπάς, μετάφραση κάθε περικοπής, σύντομο προλογικό σημείωμα σ᾽ αυτήν, που θα δίδει το νόημά της, παράλληλα χωρία και σύντομα ερμηνευτικά σχόλια, αφού πρόκειται για συνοπτικό έργο. Εδώ, στις εβδομαδιαίες αυτές αναρτήσεις, θα παρέχουμε μόνο το προλογικό σημείωμα της περικοπής και τα σχόλια του έργου, για να έχουμε την κριτική των ειδικών ερμηνευτών καθηγητών προς διόρθωση των εσφαλμένων.
Τα σύντομα σχόλια αλληλοσυμπληρώνονται με παραπομπή και σε άλλα σχετικά σχόλια άλλων βιβλίων της Αγίας Γραφής, διότι το έργο επεκτείνεται και στην Παλαιά Διαθήκη.
Τα βοηθήματα του έργου είναι διάφορα, κυρίως όμως χρησιμοποιώ ως πηγή τα δύο γαλλικά υπομνήματα La Bible de Jerusalem (BJ), Traduction Oecumenique de la Bible (TOB) και βεβαίως το πελώριο έργο του καθηγητού Παναγιώτου Τρεμπέλα και το τρίτομο ερμηνευτικό έργο επί της Καινής Διαθήκης του ιεροκήρυκος Νικολάου Σωτηροπούλου.)
ΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ
Ι. ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ (κεφ. 1-2)
Το γενεαλογικό δένδρο του Ιησού (1,1-17)
Προλογικό:
Επειδή η Παλαιά Διαθήκη λέγει ότι ο Μεσσίας θα κατάγεται από τον Αβραάμ και τον Δαβίδ (βλ. Γεν. 12,3. 22,18. Β΄Βασ. 7,12. Ψαλμ. 88, 5. 131, 11), γι᾿ αυτό και στην περικοπή μας εδώ ο Ματθαίος, θέλοντας να αποδείξει στους Ιουδαίους ότι ο Ιησούς είναι ο πραγματικός Μεσσίας, αποδεικνύει, βάσει εγκύρων καταλόγων, την από του Αβραάμ και του Δαβίδ καταγωγή του. Η εδώ γενεαλογία του Ιησού μας αποκαλύπτει την ιστορία της εκλογής των ανθρώπων του Θεού και γενικώτερα την προετοιμασία της ανθρωπότητος για τον ερχομό Του. – Γιά να είναι ευκολομνημόνευτος ο γενεαλογικός κατάλογος, τον οποίο μας προσφέρει ο Ματθαίος, τον χωρίζει σε τρεις σειρές με δεκατέσσερα ονόματα η κάθε σειρά.
Σχόλια:
Κεφ. 1-2. Ο πρόλογος του Ευαγγελίου περιλαμβάνει, μετά την γενεαλογία του Ιησού (1,1-17), πέντε σκηνές στις οποίες εναλλάσσονται τα όνειρα του Ιωσήφ (1,18-25. 2,13-15. 2,19-23) και οι επεμβάσεις του Ηρώδου (2,1-12.16-18). Πρόκειται περί δύο παραδόσεων, από τις οποίες η μία αφορά τον Ηρώδη και η άλλη τον Ιωσήφ, και φαίνονται ανεξάρτητες η μία από την άλλη κατά το ύφος, την κατασκευή και το περιεχόμενο. 1,1. Βίβλος γενέσεως Ιησού Χριστού. Ο Ματθαίος αρχίζει την γενεαλογία του Ιησού Χριστού με τον ίδιο τρόπο που αρχίζει η γενεαλογία του πρώτου ανθρώπου («Αυτή είναι η βίβλος γενέσεως του ανθρώπου», Γεν. 5,1) και θέλει να υποδηλώσει με αυτό ότι ανοίγοντας ο ᾽Ιησούς ένα τέτοιο βιβλίο παίρνει την θέση του Αδάμ (Λουκ. 3,38). Εν τούτοις η αναφερομένη εδώ ιστορία δεν είναι των απογόνων, αλλά των προγόνων: Στον γενεαλογικό κατάλογο του Ιησού περνά η ιστορία του Ισραήλ και βρίσκει το νόημά της. Γιά την σχέση της γενεαλογίας του Ματθ. με την γενεαλογία του Λουκ. βλ. σχολ. εις Λουκ. 3,23. – Ο Χρυσόστομος (MPG 57,29) και οι εξ αυτού εξαρτώμενοι ερμηνευτές θεωρούν την έκφραση «βίβλος γενέσεως Ιησού Χριστού» ως τίτλο ολοκλήρου του βιβλίου, διότι η λέξη «γένεσις» σημαίνει γενικώς «ιστορία». 1,2. Εγέννησε. «Εγέννησε» κάποιος κάποιον σημαίνει ότι μεταβίβασε σ᾽ αυτόν την εικόνα του, την εικόνα του Θεού (Γεν. 5,1-3), διά του αίματος (γραμμικές γενεαλογίες, Γεν. 11. Α´ Παρ. 5,27-29), είτε διά της υιοθεσίας (Γεν. 10). Γιά να παρουσιάσει ο Ματθαίος την προέλευση του Ανθρώπου, τον Οποίο γνωρίζει αναστημένο και παρόντα στην Εκκλησία Του μέχρι το τέλοςτών αιώνων (Ματθ. 28,16-20), χρησιμοποιεί κατ᾽ αρχήν το φιλολογικό βιβλικό είδος των γενεαλογιών: Ο Ιησούς ριζώνει στον εκλεκτό λαό. – Η γενεαλογία του Ματθαίου, ενώ τονίζει τις επιδράσεις των ξένων γυναικών (βλ. στιχ. 3.5.6), όμως περιορίζεται στην ισραηλιτική καταγωγή του Χριστού. Η γενεαλογία αποβλέπει στο να συνδέσει τον Χριστό με τους κυριωτέρους αντιπροσώπους των μεσσιανικών υποσχέσεων, τον Αβραάμ (τον πρόγονο του Ισραήλ,βλ. 3,9, και τον πρόγονο πολλών άλλων εθνών επίσης, βλ. Γεν. 17,4-5) και τον Δαυίδ και τους βασιλικούς απογόνους του Δαυίδ (βλ. Β´ Βασ. 7,1 σχολ. Ησ. 7,14 σχολ.). Η γενεαλογία του Λουκά, πιο παγκόσμια αυτή, ανέρχεται μέχρι τον Αδάμ, τον αρχηγό της ανθρωπότητας. Από τον Δαυίδ μέχρι τον Ιωσήφ οι δύο κατάλογοι έχουν ως κοινό μόνο δύο ονόματα. Αυτή η απόκλιση μπορεί να εξηγηθεί είτε από το γεγονός ότι ο Ματθαίος προτίμησε την δυναστική διαδοχή από την φυσική καταγωγή, είτε από την ισοδυναμία την τεθείσα μεταξύ της νομικής (λεβιρατικός νόμος, βλ. Δευτ. 25,5 σχολ.) και της φυσικής καταγωγής. Ο συστηματικός χαρακτήρας της γενεαλογίας υπογραμμίζεται εξ άλλου στον Ματθαίο με την κατανομή των προγόνων του Χριστού σε τρεις σειρές με δεκατέσσερα ονόματα η κάθε σειρά (βλ. 6,9 σχολ.), πράγμα που υποχρεώνει να παραλειφθούν τρεις βασιλείς (Άχαζ, Ιωάς και Αμαζίας) μεταξύ του Ιωράμ και του Οζία, και να υπολογισθεί ο Ιεχονίας δύο φορές (στιχ. 11-12· με αυτό το ίδιο ελληνικό όνομα μπορεί να μεταφρασθούν τα δύο παρεμφερή στην εβραική ονόματα του Ιωακίμ και του Ιωαχίμ, Α΄ Παραλ. 3,16). Οι δύο κατάλογοι καταλήγουν στον Ιωσήφ, ο οποίος είναι μόνον ο νομικός πατήρ του Ιησού· αυτή όμως η νομική πατρότητα (με την υιοθεσία, τον λεβιρατικό γάμο κ.α.) αρκούσε να παράσχει όλα τα κληρονομικά δικαιώματα, και, στην περίπτωσή μας, τα δικαιώματα της δαυιτικής γραμμής. Καί η Μαρία ανήκε στην ιδία γραμμή, έστω και αν δεν το μνημονεύουν οι Ευαγγελιστές (βλ. Ζιγαβηνού εις MPG 129,125 και Θεοφυλάκτου εις MPG 123,153). 1,3 εξ. Στην γενεαλογία εμφανίζονται τέσσερις γυναίκες: Η Θάμαρ (στιχ. 3), η Ραχάβ (στιχ. 5), η Ρούθ (στιχ. 5) και η Βηρσαβεέ (στιχ. 6). Καμμιά αρχή δεν δικαιολογεί την περίληψή τους στον κατάλογο. Η Θάμαρ απάτησε τον πενθερό της Ιούδα για μια αθέμιτη ένωση (βλ. Γεν. 38). Η Ραχάβ εθεωρείτο η πόρνη της Ιεριχώ που προστάτευσε τους κατασκόπους και έγινε δεκτή στην ισραηλιτική κοινότητα (Ιησ. Ν. κεφ. 2). Η Ρούθ, η ηρωίδα του ομωνύμου βιβλίου, ήταν Μωαβίτιδα και ενώθηκε με την ισραηλιτική κοινότητα.
Η Βηρσαβεέ ήταν η γυναίκα του Ουρίου με την οποία αμάρτησε ο Δαβίδ (στιχ. 6· βλ. Β΄Βασ. 11-12). Το μόνο κοινό στοιχείο και των τεσσάρων γυναικών (πιθανόν όμως όχι τόσο σαφές αυτό για την Βηρσαβεέ) είναι ότι όλες ήταν ξένες. Μνημονεύοντας ο Ευαγγελιστής τα ονόματα των τεσσάρων αυτών γυναικών θέλει να τονίσει την παρουσία και ξένων προσώπων στον γενεαλογικό κατάλογο του Ιησού (μάθημα παγκοσμιότητας) και τις συνθήκες στις οποίες τα πρόσωπα αυτά δημιουργήθηκαν (μάθημα χάριτος). 1,16. Τον Ιωσήφ τον άνδρα Μαρίας. Οι γενεαλογικοί κατάλογοι του Ιησού, και του Ματθαίου και του Λουκά (Λουκ. 3,23), καλούν τον Ιωσήφ έτσι, αλλ᾿ αυτό αναφέρεται μόνο στην νομική πατρότητα. Ας παρατηρήσουμε εδώ την εναλλαγή της διαθέσεως του ρήματος από «εγέννησε» εις «εξ ης εγεννήθη», έκφραση με την οποία ο Ματθαίος υποδηλώνει την παρθενική γέννηση του Μεσσία. – Χριστός. Είναι μετάφραση της εβραικής λ. «μασίαχ», που σημαίνει τον χρισμένο. Στο Ισραήλ οι βασιλείς και οι ιερείς εχρίοντο με έλαιο (βλ. Λευιτ. 4,3.5.16. 21,10-12. Α΄ Βασ. 10,1. 16,1-13. Β΄ Βασ. 1,14.16. Ψαλμ. 17,51). 1,17. Πάσαι ούν αι γενεαί… δεκατέσσαρες. 1,14. Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος χωρίζει την γενεαλογία του σε τρεις σειρές από δεκατέσσερα ονόματα η κάθε σειρά, 42 ονόματα συνολικά.
Η ταξιθέτηση του γενεαλογικού καταλόγου σε τρεις σειρές, από δεκατέσσερις γενεές η κάθε σειρά, έγινε επίτηδες από τον συγγραφέα για να είναι ευκολομνημόνευτη (memoria technica). Οι τεχνητές αυτές διαιρέσεις είναι άνισες, περίπου 750 έτη η πρώτη, 400 η δεύτερη και 600 έτη η τρίτη. Αλλά γιατί ο Ματθαίος προτιμάει τον χωρισμό σε δεκατέσσερις γενεές; Δόθηκαν πολλές ερμηνείες. (1) Μιά εύκολη απάντηση είναι να πεί κανείς ότι ο αριθμός 14 είναι διπλάσιος του ιερού αριθμού 7. Αλλά, αν είχε τέτοια πρόθεση ο Ευαγγελιστής, θα έκανε έξι σειρές από επτά ονόματα την κάθε σειρά. Ή, αν ο Ματθαίος ήθελε να εξάρει τον αριθμό 7, θα ήταν καλύτερο να μην παραλείψει τα ονόματα που παρέλειψε από τον γενεαλογικό κατάλογο και να κάνει επτά σειρές από επτά ονόματα καθέ σειρά. (2) Είπαν ακόμα ότι ο Ευαγγελιστής προτιμάει τον αριθμό 14, γιατί είναι η αριθμητική αξία των εβραικών γραμμάτων του ονόματος Δαυίδ (dvd: 4+6+4=14). (3) Κατά τους αποκαλυπτικούς υπολογισμούς αυτής της εποχής, ο Ιησούς έρχεται στο τέλος της έκτης εβδομάδος (6 7 = 3 14) (4) Ως καλύτερη ερμηνεία είναι να πούμε ότι ο Ματθαίος παρατήρησε την γενεαλογία εις Ρούθ 4,18-22 (επαναλαμβάνεται και εις Α΄ Παραλ. 2,10-13), η οποία δίδει 10 ονόματα από τον Φαρές μέχρι τον Δαβίδ. Στον αριθμό αυτό αν προσθέσουμε τον πατέρα του Φαρές και τους τρεις πατριάρχες, έχουμε τον αριθμό 14 από τον Αβραάμ μέχρι τον Δαβίδ. Παίρνοντας τώρα ο Ματθαίος τον αριθμό αυτό ως βάση για τις δύο άλλες περιόδους, παραλείποντας και τρεις βασιλείς μεταξύ των Ιωράμ και Οζία, βρίσκει ένα βιβλικό πλαίσιο για την γενεαλογία του.
Οι γενεές όμως της τρίτης σειράς, από την αιχμαλωσία στην Βαβυλώνα μέχρι του Χριστού, δεν είναι δεκατέσσερις, αλλά δεκατρείς, ή πιθανόν και δώδεκα, αν δεν υπολογίσουμε τον Ιεχονία δύο φορές, μία φορά στον στιχ. 11, ως τερματίζοντα την περίοδο των βασιλέων, και δεύτερη φορά στον στιχ. 12, γιατί αυτός ανοίγει τους απλούς βασιλικούς απογόνους. Μάλιστα έτσι υπολογίζει την αρίθμηση της τρίτης σειράς ο Χρυσόστομος και ερωτά: «Γιατί (ο Ευαγγελιστής) αναφέρει δώδεκα γενεές και λέγει ότι είναι δεκατέσσερις;» (Στο κατά Ματθαίον ομιλία Δ´, ΕΠΕ 9, 108.13-15. Ομοίως βλ. και ομιλία Α´, ΕΠΕ 9,42.9-11). Δόθηκαν διάφορες λύσεις, ανεπαρκείς όμως. Μία σοβαρά λύση είναι να προσθέσουμε στο τέλος της τρίτης σειράς την Μητέρα του Ιησού, η Οποία και μνημονεύεται. Γιά την φράση «Ιωσήφ τον άνδρα Μαρίας» (στιχ. 16) ο Χρυστόστομος λέγει: «Δεικνύς (ο Ματθαίος) ότι δι᾽ εκείνην και τούτον (τον Ιωσήφ)εγενεαλόγησεν» (Στο Κατά Μαθαίον ομιλ. Δ´, ΕΠΕ 9. 114.19). Ο Χρυσόστομος για την τρίτη σειρά ως πρώτη γενεά νομίζει ότι ο Ευαγγελιστής υπολογίζει τον χρόνο της αιχμαλωσίας γενικά και ως τελευταία, 14η γενεά, τον ίδιο τον Χριστό (Στο κατά Ματθαίον ομιλ. Δ´, ΕΠΕ 9, 108.18-20).
Η γέννηση του Ιησού Χριστού (1,18-25)
Προλογικό:
Ο προφήτης Ησαίας είχε προφητεύσει ότι ο Μεσσίας θα γεννηθεί από παρθένο (βλ. Ησ. 7,14)· γι᾿ αυτό και ο ευαγγελιστής Ματθαίος στην περικοπή μας εδώ λέγει ότι και αυτό ανταποκρίνεται στον Ιησού, ο οποίος εγεννήθη παρθενικά από την Μαρία. Η παρθένος Μαρία, αν και δεν είχε σκοπό τον γάμο με τον Ιωσήφ (βλ. Λουκ. 1,34), όμως κατά θείον σχέδιο εμνηστεύθη αυτόν, γα να απατηθεί ο απατεώνας Διάβολος: Ο Διάβολος, ο οποίος δεν είχε συμφέρον να γεννηθεί ο Μεσσίας, γιατί θα τον συνέτριβε (βλ. Γεν. 3,15), άκουσε την προφητεία του Ησαίου, ότι ο Μεσσίας θα γεννηθεί από παρθένο, και γι᾿ αυτό πρόσεχε να μην υπάρξει παρθένος, αλλά όλες να υπανδρευθούν, ώστε να μην ευρεθεί μητέρα του Μεσσίου. Έτσι, κατά θεία οικονομία, εμνηστεύθη η παρθένος Μαρία, για να ξεφύγει της προσοχής του Διαβόλου η παρθενία της και ο τοκετός της.
Σχόλια:
1,18. Μνηστευθείσης γαρ… Η ιουδαική μνηστεία ήταν μία δέσμευση τόσο στενή και πραγματική, ώστε ο μνηστήρας εκαλείτο «σύζυγος» και πριν ακόμη από την συγκατοίκηση με την μνηστή του και δεν μπορούσε να αποδεσμευθεί από αυτήν παρά με κάποια πράξη διαζεύξεως (στιχ. 19). 1,19. Ανήρ δίκαιος. Η δικαιοσύνη του Ιωσήφ συνίσταται στο ότι αυτός δεν θέλει να καλύψει με το όνομά του ένα παιδί, του οποίου αγνοεί τον πατέρα, αλλά και στο ότι, επειδή είναι πεπεισμένος για την αρετή της Μαρίας, αρνείται να παραδώσει στην αυστηρή διαδικασία του Νόμου (Δευτ. 22,20 εξ.) αυτό το μυστήριο που αυτός δεν κατανοεί. Ο Χρυσόστομος την έκφραση «δίκαιος» την ερμηνεύει «ήμερος και επιεικής», βλ. ΕΠΕ 9,128.21, δηλαδή ευσπλαγχνικός. Βλ. και Θεοφυλάκτου εις MPG 123,156. Καί στην Παλαιά Διαθήκη η εβραική έκφραση «τσεδακά», η σημαίνουσα την δικαιοσύνη, αποδίδεται από τους Ο΄ και με την λ. «ελεημοσύνη». – Λάθρα. Με «ένα γράμμα διαζυγίου», όπου δεν θα αναφερόταν η αιτία του χωρισμού, αλλά θα γινόταν υπαινιγμός σε μία διαφωνία κατά αόριστο τρόπο. Κανένα όμως κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης δεν μπορεί να δικαιώσει το «λάθρα» αυτής της αποπομπής. Αντίθετα, για να είναι νόμιμη η πράξη, πρέπει να σφραγισθεί με μία επίσημη βεβαίωση (Δευτ. 24,1). 1,20. Άγγελος Κυρίου.
Στα παλαιά κείμενα (βλ. Γεν. 16,7 σχολ. 16,10. 22,11. 15-16. Εξ. 3,2. Κριτ. 6,13. Β΄ Βασ. 24,16), ο «Άγγελος Κυρίου» αντιπροσώπευε κυρίως τον Ίδιο τον Γιαχβέ. Διακριθείς από τον Θεό, όπως φαίνεται από την σπουδή στην αγγελολογία (βλ. Τωβίτ 5,4 σχολ.), παραμένει ο τύπος του ουρανίου αγγελιαφόρου και εμφανίζεται συχνά με αυτό τον τίτλο στις ευαγγελικές διηγήσεις της παιδικής ηλικίας του Ιησού: Ματθ.1,20.24. 2,13.19. Λουκ.1,11. 2,9· βλ. ακόμη Ματθ. 28,2. Ιωάν. 5,4. Πραξ. 5,19. 8,26. 12,7.23. – Κατ᾿ όναρ. Καί στην Καινή Διαθήκη, όπως στην Παλαιά (βλ. Σοφ. Σειρ. 34,1-8 σχολ.), συμβαίνει ο Θεός να κάνει γνωστό το σχέδιό του με ένα όνειρο: Ματθ. 2,12.13.19.22. 27,19. Πραξ. 16,9. 18,9. 23,11. 27,23. Ομοίως ο Θεός αποκαλύπτει το σχέδιό του και με οράματα: Πραξ. 9,10 εξ. 10,3 εξ. 11 εξ. – Το γαρ εν αυτή γεννηθέν, δηλαδή, «το παιδί που συνελήφθη μέσα της». 1,21. Ιησούν. Εβρ. «Γιεχωσού῾α», «ο Γιαχβέ σώζει». Η λαική ερμηνεία του «Ιησούς» ως «ο Θεός σώζει» εκφράζεται δυνατά στην Κ.Δ. και μάλιστα στον στίχο μας εδώ: «Αυτός γαρ σώσει τον λαόν αυτού…» (βλ. και Πραξ. 4,22). Ο λαός θα σωθεί όχι από εξωτερικούς εχθρούς ή φυσικούς κινδύνους, αλλά «από των αμαρτιών αυτών». 1,22. Τούτο δε όλον γέγονεν ίνα…
Ο τύπος αυτός και άλλοι παραπλήσιοι συναντώνται συχνά εις Ματθ. 2,5.15.17.23. 8,17. 12,17. 13,35. 21,4. 26,54.56. 27,9· βλ. και 3,3. 11,10. 13,14 κ.α. Αλλά ο Ματθαίος δεν είναι ο μόνος που βλέπει ότι οι Γραφές εκπληρώνονται στον Ιησού. Ο Ιησούς ο Ίδιος διακηρύσσει ότι αυτές ομιλούν γι᾿ Αυτόν (βλ. Ματθ. 11,4-6. Λουκ. 4,21.18,31 σχολ. 24,44. Ιωάν. 5,39 σχολ. 8,56. 17,12 κ.α). Ήδη στην Παλαιά Διαθήκη η πραγματοποίηση των λόγων των προφητών ήταν ένα από τα κριτήρια της αποστολής τους (βλ. Δευτ. 18,20-22 σχολ.). Ο Θεός, είτε διά λόγων είτε διά γεγονότων, ανήγγειλε τα σχέδιά του και η πίστη των χριστιανών ανακαλύπτει ότι η κατά γράμμα εκπλήρωση των κειμένων στο Πρόσωπο του Ιησού Χριστού ή στην ζωή της Εκκλησίας αποδεικνύει την πραγματική εκπλήρωση των σχεδίων του Θεού (βλ. Ιωάν. 2,22. 20, σχολ. 2,31. 34-35. 3,24 σχολ. Ρωμ. 15,4. Α΄ Κορ. 10,11. 15,3-4. Β΄ Κορ. 1,20. 3,14-16). 1,23. Το κείμενο του Ησ. παρατίθεται κατά τους Ο΄, εκτός από την ανάγνωση «καλέσουσι», την οποία οι Ο΄ έχουν «συ θα καλέσεις» και το Εβραικό κείμενο έχει «αυτή θα καλέσει». Την ανάγνωση «καλέσουσι…» την έκανε ο ευαγγελιστής για να προσαρμόσει την παράθεση προς τα συμβάντα, γιατί πραγματικά ο Ιωσήφ δεν κάλεσε ποτέ το όνομα του Παιδίου Εμμανουήλ. ῾Ως άλλη εξήγηση για την διαφορετική γραφή μπορούμε να πούμε ότι ο Ματθαίος διασώζει άλλη γραφή του Ησ. 7,14 μαρτυρουμένη από το Qumran (1Q Isa), το οποίο έχει «θα καλέσουν». – Παρθένος. Η αντίστοιχη εβραική λέξη του Ησ. 7,14 είναι «αλμά», νεαρή κόρη. Ο Ματθαίος χρησιμοποιεί την έκφραση «παρθένος» για να βεβαιώσει την παρθενική γέννηση. Οι Ιουδαίοι, οι οποίοι αρνούνται την παρθενική σύλληψη του Ιησού, επιμένουν στο «αλμά» του Εβραικού κειμένου, το οποίο σημαίνει γενικά «νεαρή κόρη». Την αξιοπιστία όμως έχει η Μετάφραση των Ο΄, που αποδίδει την λέξη με το «παρθένος», βλ. Ζιγαβηνού εις MPG 129,132.133. Η γέννηση του Σωτήρος εγκαινιάζει την μεσσιακή εποχή της σωτηρίας, στην οποία αποβλέπει όλη η Παλαιά Διαθήκη.
Η εποχή αυτή αρχίζει με την παρθενική γέννηση ενός Παιδίου και εδώ έγκειται η δύναμη του υπαινιγμού στο χωρίο του Ησαίου. Ο Ιησούς πραγματοποιεί την παρουσία του Θεού μεταξύ του λαού του με ένα εντελώς νέο τρόπο! Γι᾿ αυτό και η έμφαση του χωρίου είναι στο «Εμμανουήλ». 1,25. Ουκ εγίγνωσκεν αυτήν έως ου έτεκε τον υιόν αυτής.
Η έκφραση είναι εβραισμός, διά της οποίας σημαίνεται η παρθενική γέννηση του Ιησού, χωρίς όμως να υποδηλώνεται απ᾿ αυτήν ότι μετά ταύτα η παρθένος Μαρία έγινε σύζυγος του Ιωσήφ. Η πρόθεση του Ματθαίου είναι να αποκαλύψει την παρθενική γέννηση του Ιησού, που δεν ήταν γνωστή (βλ. Ματθ. 13,55), να βεβαιώσει ότι ο Ιωσήφ δεν είναι ο φυσικός πατέρας του Ιησού και η γλώσσα του καθορίζεται από τον σκοπό του αυτό. Το ότι μετά την γέννηση του Ιησού δεν υπήρχε συζυγία της Παρθένου Μαρίας και του Ιωσήφ δεν ήταν ανάγκη να το γράψει ο Ευαγγελιστής, γιατί ήταν γνωστό αυτό στην Εκκλησία, είναι δε ασέβεια να υποθέσει κανείς το αντίθετο, ακόμη δε και να το σκεφθεί. «Πως γαρ αν ήψατο (ο Ιωσήφ) της αγίας εκείνης, μεθ’ ο μάλιστα έγνω τον άφραστον εκείνον τόκον;» (Θεοφύλακτος, MPG 123,160). Περί των λεγομένων «αδελφών» του Ιησού βλ. σχόλιο εις Ματθ. 12,46. – Το πρωτότοκος ομοίως σημαίνει τον πρώτον γεννηθέντα, χωρίς να υποδηλώνεται από την έκφραση ότι οπωσδήποτε γεννήθηκαν και άλλοι υιοί· βλ. Εξ. 13,2.12. 34,19 Α΄ Βασ. 6,10.14.
Η προσκύνηση των μάγων (2,1-12)
Προλογικό:
Στην Π.Δ. είχε προφητευθεί επίσης σε πολλά της σημεία και η προσκύνηση του Μεσσία από τους Εθνικούς (βλ. Αριθμ. 24,17. Ησ. 42,4. 49,23. 60,5 εξ. Ψαλμ. 71,10-15 κ.α.). Ο Ματθαίος βλέπει την εκπλήρωση της προφητείας αυτής στην προσκύνηση του γεννηθέντος Μεσσίου από τους Μάγους της Ανατολής. Αλλά από που έμαθαν οι Μάγοι για την ανατολή αστέρος κατά την γέννηση του Μεσσία; Από την προφητεία του μάντεως Βαρλαάμ (βλ. Αριθμ. 24,17), του οποίου ήταν απόγονοι. Όμως, ο αστήρ αυτός δεν ήταν συνηθισμένος αστήρ, ήταν άγγελος (βλ. Θεοφύλακτο Βουλ. εις MPG 123,161). Στην παράγραφό μας ο Ματθαίος μας λέγει ότι ο Ιησούς είναι Μεσσίας και για το ότι γεννήθηκε στην Βηθλεέμ (στιχ. 5), γιατί έτσι είχε προφητευθεί για τον Μεσσία (βλ. Μιχ. 5,1).
Σχόλια:
2,1-12: Αφού ο Ματθαίος παρουσίασε στο κεφ. 1 το Πρόσωπο του Ιησού, του υιού του Δαυίδ και του υιού του Θεού, στο κεφ. 2 χαρακτηρίζει την αποστολή Του από την σωτηρία που προσφέρει στους εθνικούς· γιατί απ᾿ αυτούς τώρα ο Ιησούς ελκύει τους σοφούς τους προς το φως Του (στιχ. 1-12). Ομοίως στο κεφ. 2 ο Ματθαίος χαρακτηρίζει την αποστολή του Ιησού από τα παθήματα του ιδίου του λαού, του Ισραήλ, του οποίου αυτός τώρα ζεί την πείρα των δεινών του: Την πρώτη εξορία στην Αίγυπτο (στιχ. 13-15), την δεύτερη αιχμαλωσία (στιχ. 16-18), την επιστροφή του μικρού «Υπολοίπου» («νατσούρ» = το Υπόλοιπο· στιχ. 19-23· βλ. σχόλιο εις στιχ. 23). Αυτές οι διηγήσεις «αγγαδικού» (= διδακτικού) χαρακτήρος διδάσκουν διά των γεγονότων αυτό που ο Λουκάς (2,30-34) διδάσκει διά των προφητικών λόγων του Συμεών (βλ. Λουκ. 2,34 σχολ.). 2,1. Εν ημέραις Ηρώδου. Μία από τις σπάνιες χρονολογικές πληροφορίες, που μας δίνει ο Ματθαίος, τοποθετεί το γεγονός της περικοπής μας στα χρόνια του Ηρώδου του Μεγάλου. Περίπου το 5 ή 4 το πριν από την χριστιανική χρονολογία, κατά την οποία αρχίζει κατά λάθος, κάποια χρόνια μετά, η γέννηση του Χριστού, βλ. Λουκ. 2,2 σχολ., 3,1 σχολ.
Ο Ηρώδης εβασίλευσε από το 37 έως το 4 π.Χ. στην Ιουδαία, στην Ιδουμαία, την Σαμάρεια, την Γαλιλαία, την Περαία και άλλες περιοχές της πλευράς της λίμνης Hauran. Θέτοντας ο Ματθαίος τον βασιλέα Ηρώδη παράλληλα με τον Ιησού προαναγγέλλει την σύγκρουση αυτού του αληθινού Βασιλέως και Σωτήρος του λαού Του προς τις επίσημες εξουσίες (1,21. 2,2)! – Κανένα γεγονός, αναφερόμενο είτε από τον Ματθαίο είτε από τον Λουκά, δεν ρίχνει φως στην εποχή της γεννήσεως του Χριστού. Η έκφραση «ποιμένες αγραυλούντες» (Λουκ. 2,8) υποδηλώνει μάλλον την άνοιξη παρά τον χειμώνα ως τοιαύτη εποχή. Ο Χρυσόστομος όμως θεωρεί τον χειμώνα ως τοιαύτη εποχή, βλ. Ομιλ. εις την Γενέθλιον ημέραν του Σωτήρος, εις ΑΑΠ 21,360 Α εξ. – Μάγοι. Πιθανώς ο όρος χρησιμοποιείται με την ευρεία έννοια.
Υπό την λ. «μάγους» μπορεί να νοήσουμε τους Βαβυλωνίους αστρολόγους ή τους Πέρσες ιερείς, οι οποίοι είχαν ήδη έλθει σε σχέση με τον μεσσιανικό Ιουδαισμό. Αργότερα η λέξη εσήμαινε γενικά τον ειδικευμένο σε οποιαδήποτε μυστική γνώση και δύναμη. Τέλος, η λέξη κατήντησε να σημαίνει τον αγύρτη. Ο Ματθαίος ασφαλώς δεν χρησιμοποιεί εδώ την λέξη με την εφθαρμένη της έννοια. Τίποτε δεν δεικνύει περί των εδώ μάγων ότι πρόκειται περί βασιλέων. – Από ανατολών. Μιά τέτοια διήγηση απαιτεί να δώσουμε στην ασαφή έκφραση «ανατολών» μία γενική σημασία: Οι προς ανατολάς ευρισκόμενες χώρες, που είχαν σοφούς αστρολόγους. Μάλλον θα νοήσουμε την Μεσοποταμία, την πατρίδα της αστρολογίας στον ελληνιστικό κόσμο. 2,2. Εν τη ανατολή, με κυρία έννοια, την ανατολή του αστέρος. Ομοίως και στον στιχ. 9. 2,4. Οι γραμματείς, οι οποίοι ονομάζονται επίσης «νομοδιδάσκαλοι» (Λουκ. 5,17. Πραξ. 5,34) και «νομικοί» (Λουκ. 7,30. 10,25 κ.α.), είχαν την υποχρέωση να ερμηνεύουν τις Γραφές και ιδιαίτερα τον Νόμο του Μωυσέως, για να εξαγάγουν κανόνες συμπεριφοράς του ιουδαικού βίου. Βλ. Β´ Εσδρ. 7,6.11 σχολ. Σοφ. Σειρ. 39,2 σχολ. Αυτός ο ρόλος τους έδινε γόητρο και επιρροή μεταξύ του λαού. Προήρχοντο κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, από τους Φαρισαίους, βλ. 3,7 σχολ. Ήταν μέλη του Μεγάλου Συνεδρίου (Sanhedrin) μαζί με τους αρχιερείς και τους πρεσβυτέρους του λαού. 2,6. ᾽Ελαχίστη ει εν τοις ηγεμόσιν Ιούδα. Η φράση «εν τοις ηγεμόσιν» σημαίνει αναφορά, ως προς τι δηλαδή η Βηθλεέμ δεν είναι ελαχίστη. Δεν είναι ελαχίστη εξ επόψεως των ηγεμόνων και μάλιστα των ηγεμόνων του Ιούδα, της ισχυρότερης και βασιλικής φυλής. Καί δεν είναι ελαχίστη, γιατί από την Βηθλεέμ θα προέλθει ηγεμόνας ο οποίος θα κυβερνήσει τον Ισραήλ. 2,7. Ηκρίβωσε τον χρόνον του φαινομένου αστέρος. Οι Πατέρες θεωρούν τον αστέρα εμφανισθέντα στους Μάγους πριν από την γέννηση του Χριστού, βλ. Θεοφυλάκτου εις MPG 123,165 και Ζιγαβηνού εις MPG 129,153. Ο Ηρώδης όμως πρέπει να υπελόγισε ότι ο αστήρ εφάνη όταν εγεννήθη το Παιδίον, γι᾿ αυτό και διέταξε την σφαγή των νηπίων από δύο ετών και κάτω. 2,9. Έστη επάνω ου ην το παιδίον. Εδώ φαίνεται σαφώς ότι ο αστήρ δεν ήταν συνήθης, αλλά θαυμαστός, γιατί φώτιζε και την ημέρα και κυρίως γιατί κατήλθε από το ύψος του και στάθηκε πάνω από τον τόπο, όπου βρισκόταν το Παιδίον. Βλ. Θεοφυλάκτου, MPG 123,161 και Ζιγαβηνού, MPG 129,137. 2,11. Χρυσόν και λίβανον και σμύρναν. Πλούτη και αρώματα της Αραβίας (Ιερ. 6,20. Ιεζ. 27,22). Οι Πατέρες στα δώρα των Μάγων βλέπουν συμβολικά την Βασιλεία («χρυσόν»), την Θεότητα («λίβανον») και το Πάθος («σμύρναν») του Χριστού. Στην προσκύνηση των Μάγων εκπληρώθηκαν οι Μεσσιακές προφητείες για την προσκύνηση του Θεού του Ισραήλ από τους Εθνικούς, βλ. Αριθμ. 24,17. Ησ. 49,23. 60,5 εξ. Ψαλμ. 71,10-15.
Φυγή στην Αίγυπτο και σφαγή των νηπίων της Βηθλεέμ (2,13-18)
Προλογικό:
Μετά την αναχώρηση των Μάγων άγγελος Κυρίου παρήγγειλε στον Ιωσήφ να φύγει με το Παιδίο και την Μητέρα του στην Αίγυπτο (στιχ. 13). Στην πορεία του Ιησού Χριστού στην Αίγυπτο και στην φυγή του πάλι από την Αίγυπτο, ο ευαγγελιστής βλέπει την εκπλήρωση της προφητείας του λόγου του Θεού στον προφήτη Ωσηέ (11,1) «εξ Αιγύπτου εκάλεσα τον υιόν μου» (στιχ. 15). – Bλέποντας ο Ηρώδης ότι απατήθηκε από τους Μάγους (στιχ. 16), διέταξε να σφαγούν τα νήπια της Βηθλεέμ από δύο ετών και κάτω, για να συμπεριληφθεί σ᾿ αυτά και ο Ιησούς. Γιά την σφαγή των νηπίων έγινε πολύς θρήνος και κλαυθμός των μητέρων τους. Στον θρήνο αυτόν των μητέρων ο ευαγγελιστής Ματθαίος βλέπει (στιχ. 17.18) την επανάληψη του παλαιού εκείνου θρήνου της προμήτορος Ραχήλ για την εξορία του Ισραήλ στην Ασσυρία (βλ. Ιερ. 38,15 Εβρ. 31,15).
Σχόλια:
2,13. Καί για την φυγή στην Αίγυπτο και για την επιστροφή απ᾿ αυτήν έχουμε πάλι εδώ την χρήση του ονείρου. Η φυγή και η επιστροφή από την Αίγυπτο είναι εδώ ηχώ των ιστοριών του Ιωσήφ (Γεν. 37), του Μωυσέως και του Ισραήλ. Η διήγησή μας είναι φιλολογικώς ομοία με τις ελωχιμιστικές διηγήσεις των ονείρων του Αβιμέλεχ (Γεν. 20,3-7), του Λάβαν (31,24) και ειδικώτερα με την διήγηση του Ιακώβ την νύκτα της αναχωρήσεώς του στην Αίγυπτο (46,2-4). Στις διηγήσεις αυτές απαντάται το σχήμα εντολή – εκτέλεση! Σε όνειρο λαμβάνονται οι οδηγίες του Θεού, που καθοδηγούν τον λαό Του. Ίδια έννοια και στις Πράξεις (16,9. 18,9. 23,11), αλλά χωρίς την σημείωση της ενθάρρυνσης, όπως στα όνειρα του Παύλου. – Καί την μητέρα αυτού. Πριν από την γέννηση του Χριστού ο Ευαγγελιστής καλεί τον μεν Ιωσήφ «άνδρα» της Μαρίας (1,16.19), την δε Μαρία «γυναίκα» του Ιωσήφ (1,20.24· βλ. και Λουκ. 2,5), αν και καθαρά λέγεται ότι ήταν παρθενική η συμβίωση (βλ. 1,25).
Μετά όμως την γέννηση του Χριστού η Παρθένος Μαρία λέγεται πάντοτε «Μήτηρ» του Ιησού και ποτέ «γυνή» του Ιωσήφ. Αυτό δηλώνει σαφώς την αειπαρθενία της Μαρίας, γιατί αφού, κατά την μαρτυρία του Ευαγγελιστού, δεν υπήρχε σχέση με τον Ιωσήφ όταν αυτός λέγεται «ανήρ» της Μαρίας και Αυτή λέγεται «γυνή» του Ιωσήφ, πως θα υπήρχε τοιαύτη σχέση, τότε που ποτέ δεν λέγονται έτσι, αλλά η Μαρία λέγεται πάντα «μήτηρ» του Ιησού; – Φεύγε εις Αίγυπτον. Η Αίγυπτος ήταν την εποχή εκείνη μία ρωμαική επαρχία, γι᾿ αυτό και είχε γίνει ένα φυσικό άσυλο για τους φυγάδες της Παλαιστίνης. Ο αριθμός των Ιουδαίων που εγκαθίσταντο στην Αλεξάνδρεια και σε άλλες πόλεις της Αιγύπτου έγινε ακόμη μεγαλύτερος στα τελευταία χρόνια της τυραννικής βασιλείας του Ηρώδου. 2,14. Η κατασκευή της διήγησης εδώ ομοιάζει με τις διηγήσεις της φυγής του Ιακώβ (Γεν. 27,43-45), του Λωτ (Γεν. 19,15) ή του Μωυσή (Εξ. 2,15)· ας έχουμε δε υπ᾽ όψιν προ παντός την διήγηση του Ιεροβοάμ φεύγοντος στην Αίγυπτο, τον παραδοσιακό τόπο των φυγάδων κατά την Βίβλο (Γ´ Βασ. 11,40). 2,15β. Εξ Αιγύπτου εκάλεσα τον υιόν μου. Βλ. Ωσηέ 11,1. Ο υιός λοιπόν του προφητικού κειμένου ήταν εικόνα του Μεσσίου. 2,16. Τότε Ηρώδης ιδών ότι… Η διήγηση αυτή έχει ένα προηγούμενο παράλληλο από την νηπιακή ηλικία του Μωυσή, διατηρηθέν στις ραββινικές παραδόσεις: Αφού, είτε διά οραμάτων είτε διά μάγων, αναγγέλθηκε η γέννηση του νηπίου, ο Φαραώ διέταξε να σφάξουν τα νεογέννητα, βλ. και Θεοφυλάκτου εις MPG 123,169. 2,17-18: Παράθεση του χωρίου Ιερ. 38,15 (Εβρ. 31,15), το οποίο αναφέρεται στην εξορία των βορείων φυλών στην Ασσυρία (722/21 π.Χ.).
Πραγματικά, κατά την πρώτη έννοια των στίχων του Ευαγγελιστού, είναι οι άνδρες του Εφραίμ, ο Μανασσής και ο Βενιαμίν, που σφαγιάστηκαν ή εκπατρίστηκαν υπό των Ασσυρίων, τους οποίους κλαίει η προμήτωρ τους Ραχήλ, η γυναίκα του Ιακώβ. Η Ραμά είναι μία τοποθεσία βορείως της Ιερουσαλήμ, όπου η σκηνή εθνικής θλίψεως (Ιερ. 47,1 Ο΄ Δαμάν). Την εφαρμογή που κάνει ο Ματθαίος μπόρεσε να την φαντασθεί από μία παράδοση, που τοποθετεί τον τάφο της Ραχήλ στην περιοχή της Βηθλεέμ, βλ. Γεν. 35,19 εξ.
Επιστροφή από την Αίγυπτο
και εγκατάσταση στη Ναζαρέτ (2,19-23)
Προλογικό:
Καί στην επιστροφή του Ιησού από την Αίγυπτο και στην εγκατάστασή του στη Ναζαρέτ βλέπει ο Ματθαίος την εκπλήρωση δύο σχετικών μεσσιανικών προφητειών της Παλαιάς Διαθήκης, βλ. Ματθ. 2,15. Ωσ. 11,1 και Ησ. 11,1. – Η χρονική σειρά των αναφερθέντων μέχρι τώρα γεγονότων κατά την γνώμη μας έχει ως εξής: (α) Εμφάνιση του αστέρος πριν από την γέννηση του Χριστού· (β) γέννηση του Χριστού· (γ) προσκύνηση των ποιμένων· (δ) εις Ιεροσόλυμα για τον σαραντισμό· (ε) επιστροφή εις Βηθλεέμ· (ε) προσκύνηση των Μάγων· (ζ) φυγή εις Αίγυπτον· (η) σφαγή των νηπίων· και (θ) από την Αίγυπτο στην Γαλιλαία, κατοίκηση εις Ναζαρέτ. Βλ. και Θεοφυλάκτου εις MPG 123,172.
Σχόλια:
2,19 εξ. Η διήγηση αυτή είναι επηρεασμένη από την εξορία του Μωυσή στην Μαδιάμ (βλ. Εξ. 4,19-23). 2,22. Το βασίλειο του Ηρώδου διαιρέθηκε από τον Αύγουστο μεταξύ των τριών επιζώντων υιών του Ηρώδου. Έλαβαν: Ο Αρχέλαος (υιός του από την Μαλθάκη, όπως και ο Ηρώδης Αντίπας) την Ιουδαία, Σαμάρεια και Ιδουμαία (4 π.Χ.-6 μ.Χ.)· ο Ηρώδης Αντίπας την Γαλιλαία και την Περαία (4 π.Χ.-39 μ.Χ.) και ο Φίλιππος την περιοχή της Ανατολικής και Βορείου Γαλιλαίας (4 π.Χ.-33/34 μ.Χ). Βλ. 14,3-4. Μαρκ. 6,17-18. Λουκ. 3,1 σχολ. Στην απαίτηση των Ιουδαίων αρνήθηκε ο Αύγουστος τον τίτλο του βασιλέως για τον Αρχέλαο και έδωσε σ᾿ αυτόν τον τίτλο του εθνάρχου. Παρέμεινε εθνάρχης από το 4 π.Χ. μέχρι το 6 μ.Χ., οπότε καθαιρέθηκε για την κακή του διακυβέρνηση. 2,23. Ναζαρέτ, ένα χωρίο γεωργών δέκα πέντε μίλια δυτικώς της Θαλάσσης της Γαλιλαίας (βλ. Λουκ. 2,4. Ιωάν. 1,46. 7,41.52). – Ναζωραίος κληθήσεται. Βλ. Ζιγαβηνόν εις MPG 129,156. Ναζωραίος (μορφή υιοθετηθείσα από τον Ματθ., τον Ιωάν. και τις Πραξ.) και ο συνώνυμός του τύπος Ναζαρηνός (μορφή υιοθετηθείσα από τον Μάρκο· ο Λουκάς έχει και τις δύο μορφές) είναι δύο μεταγραφές ενός αραμαικού επιθέτου (Nasraya), παραγόμενο από το όνομα της πόλεως Ναζαρέθ (Nasrath).
Το επίθετο αυτό αποδόθηκε πρώτα στον Ιησού και χαρακτήριζε με αυτό την καταγωγή του (26,69.71· ο καταγόμενος από την Ναζαρέτ, 21,11· βλ. Ιωάν. 1,45. Πραξ. 10,38· η έκφραση είναι ισοδύναμη με το «Γαλιλαίος», 26,69)· έπειτα αποδόθηκε στους οπαδούς του (Πραξ. 24,5) και παρέμεινε στον σημιτικό κόσμο για να σημαίνει τους μαθητές του Ιησού, ενώ η ονομασία «χριστιανοί» (Πραξ. 11,26) επικράτησε στον ελληνορωμαικό κόσμο. Δεν γνωρίζουμε σε ποιές προφητείες αναφέρεται ο υπαινιγμός εδώ του Ματθαίου· υποθέτουν ότι αναφέρεται στο «ναζίρ» των εδαφίων Κριτ. 13,5.7 (τους Ναζιραίους, τους «αγιασμένους», βλ. Θεοφυλάκτου εις MPG 123,172) ή στο «νέτσερ», «βλαστός», του Ησ. 11,1 ή μάλλον στο «νατσάρ», «φυλάττω», του Ησ. 42,6. 49,8, απ᾿ όπου προέρχεται το «νατσούρ» = το Υπόλοιπο. Γενικά γίνεται δεκτό ότι υπάρχει μία ηχητική ομοιότητα.Ως πλέον πιθανή φαίνεται η ερμηνεία του Χρυσοστόμου: «Ποίος προφήτης τούτο είπε; Μη περιεργάζου, μηδέ πολυπραγμόνει· πολλά γαρ των προφητικών ηφάνισται βιβλίων· και ταύτα εκ της ιστορίας των Παραλειπομένων ίδοι τις αν» (MPG 57,180).
